Γκρέμιζε ναούς ο Άγιος Κοσμάς;

Το «αληθοφανές» ψέμα ότι ο Εθναπόστολος Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός γκρέμιζε ναούς για να φτιάξει σχολεία το έχουμε ακούσει πολλές φορές. Γράφτηκε ως... «παράδοση» για πρώτη φορά από τον Ηπειρώτη Λόγιο και Γιατρό Ι. Λαμπρίδη το 1880, έναν αιώνα μετά τον μαρτυρικό θάνατο του Αγίου. Έκτοτε επαναλαμβάνεται συχνά ακόμα και από ανθρώπους ευλαβείς, Θεολόγους και Κληρικούς, που δεν υποψιάζονται πως αναπαράγουν άθελά τους ή εν αγνοία τους ένα ψέμα θέλοντας ίσως να δείξουν ότι η Εκκλησία είναι... 'προοδευτική' (!), λησμονώντας ότι η Εκκλησία δε συναγωνίζεται  «προοδευτικούς» ή μη, αλλά παραμένει θεσμός με παντοτινά επίκαιρο και αφυπνιστικό μήνυμα με το οποίο καλεί τους ανθρώπους «επ' ελευθερία» (Γαλ. Ε΄, 13). Επαναλαμβάνεται και από ανθρώπους που διακατέχονται από εχθρικά, υποτιμητικά, περιφρονητικά και εικονοκλαστικά αισθήματα προς την Εκκλησία. Οι σύγχρονοι αυτοί εικονοκλάστες ρίχνουν στον μύλο της αντιεκκλησιαστικής προπαγάνδας αυτό το ψέμα για να υποστηρίξουν ότι μερικά φωτισμένα - όντως - μυαλά δε δίστασαν να δράσουν κατά τρόπο βέβηλο και ιερόσυλο, προκειμένου να χτυπήσουν τον... σκοταδισμό της Εκκλησίας και των κληρικών, που ιδιοτελώς κρατού(σα)ν  τον λαό στην αμάθεια και μακρυά απ' το φως της γνώσης! Διεδόθη το ψέμα και από σοβαρούς συγγραφείς, που σέβονταν την Εκκλησία και ύμνησαν τον Άγιο, αλλά υιοθέτησαν ανεξέταστα και αστόχαστα την «παράδοση» ως γεγονός ιστορικό και αναμφισβήτητο. Ο Νομικός και σπουδαίος Συγγραφέας Φ. Μιχαλόπουλος ισχυρίζεται μάλιστα ότι ο Άγιος Κοσμάς για να χτίσει σχολείο γκρέμισε ναό με... τσεκούρι! 

Ο Μεγάλος Δάσκαλος του Γένους Άγιος Κοσμάς ¨εποίησε¨- όπως γράφει ο ίδιος - εκατοντάδες μικρά και μεγάλα σχολεία, ασχολήθηκε δηλαδή και πέτυχε την ίδρυση, τη χρηματοδότηση, τη στελέχωση και τη διεύθυνση / διαχείριση των σχολείων. Δεν ασχολήθηκε ο Άγιος με την εξεύρεση στέγης για τα σχολεία αυτά γιατί τα στέγαζε στους ναούς, που υπήρχαν τότε. Το πρόβλημα του Ραγιά ήταν η ανυπαρξία και όχι η στέγαση σχολείων. Αν ποτέ ασχολήθηκε ο Άγιος με τη στέγαση σχολείου του και προέκυψε ανάγκη ανοικοδόμησης κτιρίου το πολύ - πολύ να πήρε οικοδομικό υλικό από ερειπωμένο ναό και να το χρησιμοποίησε για χτίσιμο σχολείου. Πουθενά και από καμιά γραπτή πηγή - ούτε και από τις επιστολές του - δεν προκύπτει ενασχόληση του Αγίου ή παρότρυνση ή πρωτοβουλία γκρεμίσματος ναού για χτίσιμο σχολείου. Πέραν του ότι ήταν παράλογο και οικονομικά ασύμφορο το γκρέμισμα ναού για την εξεύρεση μερικών κυβικών δομήσιμης πέτρας, σε περιοχές, όπου ο μόνος πλούτος τους ήταν η πέτρα, τέτοια βέβηλη ενέργεια ο Άγιος θα τη θεωρούσε ανεπίτρεπτη για τον εαυτό του και - μορφωμένος και ευφυής καθώς ήταν-  αντιλαμβανόταν πόσο επικίνδυνο για τον ίδιο ήταν ένα τέτοιο γκρέμισμα ναού και πόσο επικίνδυνα αρνητικό παράδειγμα θα έδινε στους Ραγιάδες και στους Τούρκους, που δεν επέτρεπαν στους Χριστιανούς ούτε την κωδωνοκρουσία! Πρωτοβουλία του Αγίου για γκρέμισμα ναού θα σήμαινε ότι ο ίδιος ο Άγιος φαλκίδευε το κήρυγμά του και αποδείκνυε τον εαυτό του αναξιόπιστο Ιεροκήρυκα καθώς τη μια στιγμή συμβούλευε τους υποδούλους Έλληνες να σέβονται τον ναό, που είναι «θύρα του παραδείσου και παράδεισος και θρόνος του Θεού» και την άλλη απέθετε στις ψυχές και στις συνειδήσεις τους όγκο ευτελιστικής απαξίας για τους ναούς της Ορθοδοξίας, που ο ίδιος υπηρετούσε. Αλλά ο Άγιος είχε συνείδηση ότι ο λαός τον αγαπούσε διότι ήταν απόλυτα συνεπής με έργα σε ό,τι δίδασκε με λόγια.

 Ίδρυσε, λοιπόν σχολεία ο Άγιος και δεν ανοικοδόμησε σχολικά κτίρια. Απ' όσα ξέρουμε ούτε ένα ερείπιο - έστω - από σχολείο χτισμένο απ' τον Άγιο δεν υπάρχει. Ο Άγιος πίστευε στη δύναμη και στο ποιοτικό περιεχόμενο της διδασκαλίας που θα γινόταν στα σχολεία του και όχι στην όποια - επιθυμητή βεβαίως - άνεση θα πρόσφεραν τα σχολικά ντουβάρια. Ο ίδιος ήταν έξοχος Δάσκαλος με ψυχή σεβαστική προς τους ναούς στους οποίους θα οδηγούσαν τα σχολεία του. Το ποιοτικό περιεχόμενο της διδασκαλίας ποτέ δεν εξαρτάται από τη λαμπρότητα ή μη του σχολικού κτιρίου. Ο Άγιος Κοσμάς ήθελε σχολεία γνώσης και φωτός, όχι σχολεία «φωταδιστών» και αθεϊστών και αρνητών της ύπαρξης Θεού, ψυχής, πατρίδας κλπ.

 Η Μ. Μαμασούλα σε εξαιρετική Διατριβή της στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων αποδόμησε τη λαμπρίδεια «παράδοση» και απέδειξε ότι δεν έχει καμία ιστορική βάση το ψέμα πως ο Άγιος Κοσμάς υπήρξε πρωτεργάτης και πρωτομάστορας στο γκρέμισμα εκκλησιών. «Το σχολείο της Χειμάρρας - γράφει η Μαμασούλα - δεν έγινε με το γκρέμισμα εκκλησιών όπως θέλει η στοματική παράδοση του Λαμπρίδη. Τέτοιο πράγμα δεν ταίριαζε στην προσωπικότητα του Αγίου Κοσμά και θα δημιουργούσε μεγαλύτερα προβλήματα στην όλη πορεία και διδαχή του από τους κηρυγμένους εχθρούς του». Ο Ι. Λαμπρίδης είτε κατέγραψε ως ... παράδοση κάτι ανεύθυνο που άκουσε, είτε έγραψε αφελώς δική του πλαστή διήγηση ντυμένη  ως «παράδοση».

Ο Δημοσιογράφος Κ. Σαρδελής επισήμανε ότι η «παράδοση» για γκρέμισμα εκκλησίας απ' τον Άγιο Κοσμά με στόχο την ανέγερση σχολείου, είναι απλώς «παράδοση και όχι εξακριβωμένο γεγονός. Είναι βέβαια συναρπαστικό, ενθουσιάζει, προσφέρεται για εκμετάλλευση μυθιστορηματική, δεν είναι όμως αληθινό». 

Ο Α. Βακαλόπουλος, Ιστορικός και Καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης γράφει για το δήθεν γκρέμισμα εκκλησιών απ' τον Άγιο Κοσμά: «Ανακριβές, αλλά πολύ χαρακτηριστικό των τάσεών του, είναι το λεγόμενο ότι ο ζήλος του Αγ. Κοσμά έφθασε σε τέτοια ακρότητα, ώστε να δώσει προτεραιότητα πριν από κάθε τι άλλο, στην ίδρυση σχολείων και ότι στην πρωτόγονη κοινότητα της Χιμάρας γκρέμισε εκκλησία για να κτίσει σχολείο». Άλλωστε ο Άγιος λίγες μέρες πριν τον μαρτυρικό του θάνατο έγραψε επιστολή στους Χιμαριώτες, στην οποία δεν αναφέρει τίποτε για γκρέμισμα εκκλησίας. 

Ο Π. Πάσχος, Συγγραφέας, Ποιητής και Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών γράφει τα εξής σχετικά με τα παραπάνω:

 «Αν δεν υπάρχουν προβλήματα αθέων ή αιρετικών ετεροδιδασκαλιών ποτέ δε συγκρούονται [σχολείο και Εκκλησία]. Γι' αυτό ηχεί κάπως παράξενα εκείνη η περίεργη και δυσκολοπίστευτη παράδοση, που βάζει στο στόμα του Πατροκοσμά τον υβριστικό και βάρβαρο λόγο 'γκρεμίστε τις εκκλησιές και χτίστε σχολειά.' ... Υποψιάζομαι πως - πέρα από την ερμηνεία της στραβής αυτής παραδόσεως - κάτω απ' τις πανηγυρικά και στη διαπασών διατυμπανιζόμενες αυτές λέξεις κρύβεται κάποια παλαιά και ανεξομολόγητη έχθρα των οπαδών του λεγόμενου Διαφωτισμού προς την Εκκλησία και τους Αγίους της, την οποία στα νεότερα χρόνια υιοθετούν και μερικοί αδιάφοροι ερευνηταί ή άσπονδοι φίλοι της Εκκλησίας, που θέλουν να παραστήσουν και τον μοντέρνο στοχαστή κι απ' αυτούς βέβαια κυκλοφορούν οι βλάσφημες αυτές εκφράσεις ανεξέλεγκτα σ' ευρύτερα στρώματα. Αυτοί που θέλουν τον Άγιο γκρεμιστή των ιερών ναών στηρίζονται σε μια παράδοση ανεύθυνη και σ' ένα κείμενο που δεν είναι γνήσιο ... Ύποπτη παράδοση .. παράξενη και ευφάνταστη ιστορία .. Η παράδοση αυτή, η τόσον ανιστόρητη και τόσον χοντροκομμένη, που και στον πιο ανήξερο στα θέματα της ιστορίας και στον κόσμο των ιδεών του Πατροκοσμά φαίνεται ξένη προς τα ελληνορθόδοξα ιδεώδη του, δεν μαρτυρείται από κανένα άλλο ιστορικό ή συγγραφέα γνώστη της εποχής ... Ο Πατροκοσμάς διδάσκει για το σχολείο πως οδηγεί στην εκκλησία, ανοίγει την Εκκλησία, μα πουθενά δε μας λέει "το σχολείο γκρεμίζει την Εκκλησία».

Η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου αυτού του κειμένου ήδη δόθηκε. Ο Άγιος Κοσμάς τιθάσευε το πάθος του για σχολείο και μόρφωση του Ραγιά και δεν ωθήθηκε σε δράσεις βέβηλες, ανίερες και ιερόσυλες. Ο λαοφιλέστατος Δάσκαλος και Φωτιστής του υπόδουλου Ελληνισμού, δεν παρέδωσε ποτέ μαθήματα λαϊκίστικου αντιεκκλησιαστικού ακτιβισμού.