Οι Σαρακατσάνοι…

Πρόκειται, σύμφωνα με τις έως σήμερα διερευνημένες πληροφορίες του διαδικτύου περί νομάδων, αρχαίων κτηνοτρόφων Δωρικού* φύλου. Ο διακεκριμένος ανθρωπολόγος, Άρης Πουλιανός (1900-), τους ανεβάζει στα υπέρθυρα της οροσειράς της Πίνδου. Σκορπίζουν από κει επί τουρκοκρατίας, και κυρίως, στα χρόνια του Αλή-Πασσά. Μιλούν, κατά τον ίδιο ανθρωπολόγο, τα αμιγώς ελληνικά της εποχής, που συνδέονται με την Πρωτοελληνική γλώσσα (3000 με 1600 π.Χ. περίπου) και θεωρούνται ως το αρχαιότερο φύλο της Ευρώπης.

Η ονομασία προήλθε από την σύνθετη τουρκική λέξη «καρά-κατσιάν» (καρά = μαύρος), από το πένθος που κράτησαν οι Σαρακατσαναίοι για την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως, φορώντας προς τούτο, μαύρα. «Κατσιάν» = ανυπότακτος φυγάς, μαύρος, δηλαδή ανυπότακτος φυγάς, καρακατσιάν και εκ φθοράς Σαρακατσιάν-νος.

Προπολεμική - μεταπολεμική περίοδος

Η στάνη, λέξη σλαβική (υπαίθρια διαβίωση συνασπισμένων κτηνοτρόφων).

Επιλέγουν τοποθεσίες εύκρατες, με επάρκεια νερού και βοσκής. Όλα τα μέλη της ήταν συγγενικά, εκτός βέβαια, από κάποιον παρέμφυτο, που αργότερα αναβαθμίζονταν, λόγω νυμφεύσεως, σε συγγενικό μέλος.

Χωροταξικό

Δεν ήταν απαραίτητο. Τα σοφά μυαλά της στάνης διένειμαν το χώρο τόσο σωστά και τόσο λειτουργικά, ώστε να μην υπάρχουν κόντρες και προστριβές για τα εντός του χώρου κατασκευάσματα, όπως:

Καλύβες ή κονάκια (αρχαιοελληνική-τουρκική λέξη), πρόσκαιρες κατασκευές από ευλύγιστες πλεκτές βέργες λυγαριάς κ.α. επικαλυπτόμενες με χόρτο του δημητριακού βρίζα (δάπεδο το φυσικό έδαφος, διάστρωτο με χάθες κ.α.). Το κεντρικό κέδρινο ή ελάτινο υποστύλωμα εξέρχεται της κωνικής καλύβας, σχηματίζοντας το σημείο του σταυρού. Περιμετρικά το πατάρι και στη μέση η εστία. 

Καταλύματα ζωικού κεφαλαίου ανοιχτά από πάνω, ημισκέπαστρα στις άκρες (περιμετρικό γείσωμα).

Ο χώρος της γάστρας, του φούρνου και λοιποί βοηθητικοί χώροι σε συνάρτηση με τις καλύβες, όπως χώροι τυροκόμισης κ.α. Το κέλυφος του φούρνου ήταν από πηλό, ο οποίος ενισχυμένος με ίνες ποικίλων χόρτων και ψημένος παρουσίαζε την ανθεκτικότητα ενιαίου τούβλου.

Μετακινήσεις

Την Άνοιξη (Αγίου Κωνσταντίνου), λόγω της αναγεννημένης χλωρίδας και την αποτίναξη της χειμερινής κατήφειας, είχαμε ένα πεζοπορικό πενθήμερο για την μετακίνηση των κοπαδιών από τα χειμαδιά (Πρέβεζα, Πάργα, Ηγουμενίτσα κ.α.) προς τις ψηλές κορφές (Ζαγόρι, Κόνιτσα, Μέτσοβο κ.α.). Επιστροφή ξανά στη βάση μας το Φθινόπωρο (Αγ. Δημητρίου). Τούτο γινόταν κυρίως για την αύξηση των αποδόσεων. Το 1960 τούτ΄ η φολκλορική πανδαισία σταμάτησε. Έκτοτε οι μετακινήσεις γινόταν με αυτοκίνητα.

Το πρόσταγμα

Το δικαίωμα, δηλαδή, που παρείχαν δημοκρατικά σε κάποιο σεβάσμιο πρόσωπο να επιλαμβάνεται εφ’ όλων των δύσκολων υποθέσεων της στάνης. Ήταν κάτι σαν ο άτυπος πρωθυπουργός. 

Διατροφή

Προϊόντα της στάνης, φυτικές τροφές, με τις ελάχιστες προμήθειες της αγοράς.

Ένδυση

Με είδη, κυρίως, του αργαλειού. Ιδιαίτερη πλοκή και φροντίδα παρουσίαζαν οι γυναικείες στολές, όπου στον πλούσιο διάκοσμό τους είναι εμφαντικά παρούσα η Δωρική «νηματολογική» παράδοση. Σχέδιο γεωμετρικό, αυστηρά λιτό, δίχως πλοκάμια και σκόπιμες περιπλοκές μεν, αλλά γεμάτα από ονειρικές φωταψίες και χρωματικές εξεγέρσεις. 

Ασθένειες

Με γιατροσόφια. Μεταφορά σε γιατρό ή Νοσοκομείο σε επιδείνωση. 

Υπήρξε και μεγάλη δόση δεισιδαιμονίας, που επηρέαζε όλες τις καταστάσεις. 

Η γέννα

Ένα τσόλι για παραβάν στην ίδια καλύβα της φαμίλιας, έφτανε. Χορός γυναικών και η φύση τράβαγε το δρόμο της. Μετά έφερναν τηγανίτες στη λεχώνα. 

Γράμματα, τέχνες

Στα παρακείμενα Σχολεία κι επαγγελματικά καταστήματα. Πέραν τούτων, είχαμε με έξοδα της στάνης ή του αρχιτσέλιγκα και πρόσληψη διδασκάλων για τα μαθήματα στην ορεινή μας διαβίωση. Αυτά τα ορεινά μαθήματα στάθηκαν μετά οι αφορμές, μπορώ να πω, ώστε να γεμίσουν με Σαρακατσάνους φοιτητές τα πανεπιστημιακά μας ιδρύματα 

Θρησκευτική διαδρομή

Από τις κοιμηθιές των σπηλαίων και τα ξόανα της παγανιστικής λατρείας, μεταπηδήσαμε, αισίως, στο δωδεκάθεο των αρχαίων μας προγόνων. Από κει και ύστερα, σαγηνεμένοι από τις ρήσεις και τους πειστικούς λόγους του Αποστόλου Παύλου ακολουθήσαμε, ως ορεσίβιοι Δωριείς, το νεοεμφανιζόμενο χριστιανικό δόγμα. Τέλεση ακολουθιών (τελετουργικών κ.α.) στις όμορες με τη στάνη εκκλησίες.

 

Γάμος

Νύφη και γαμβρός από την ίδια στάνη ή από στάνη σε στάνη. Ξένος ή ξένη δεν ήταν ευπρόσδεκτοι στην Σαρακατσάνικη κοινωνία. Τούτο, βέβαια, ύστερα από πολλές δεκαετίες, ξέφτισε. Αυτό το διάστημα, όμως, στάθηκε αρκετό, ώστε να κρατηθεί το Δωρικό φύλλο των Σαρακατσάνων ανόθευτο από ξένες προσμίξεις και επιρροές. Ο γάμος με το ελληνορθόδοξο τελετουργικό του, τα έποντα και συνακόλουθα εθιμοτυπικά και με τη συμμετοχή όλης της στάνης, κράταγε 5 μέρες. Ένα πενθήμερο συγκινησιακών φορτίσεων, φολκλορικών εκφάνσεων και τρικούβερτου γλεντιού, με ή δίχως όργανα.

Εθνικές υποχρεώσεις

Εγγεγραμμένοι στις ποικίλες κοινότητες των δραστηριοτήτων τους, οι Σαρακατσαναίοι, εξεπλήρωναν πλήρως τις υποχρεώσεις τους προς το κράτος, κυρίως αυτές του στρατού. Ας μην ξεχνούμε εδώ, πως μεγάλα γεγονότα της ιστορίας μας, φέρουν τη σφραγίδα και τα ονόματα Σαρακατσάνων αγωνιστών.

Έξοδος για βοσκή

Ενιαίο το κοπάδι σε κοινό τόπο βοσκής. Μετά το βραδινό πότισμα, επιστροφή, άρμεγμα και ξενύχτωμα. Άρμεγμα, επίσης, το πρωί και ξεκίνημα για τη βοσκή. Ο χρόνος της βοσκής δεν ήταν μόνον για τη χόρταση των ζωντανών, αλλά και χρόνος αποκαλύψεως του ταλάντου και της καλλιτεχνικής εφέσεως ορισμένων κτηνοτρόφων (ξυλογλυπτική, φλογέρα κ.α.).

Προστάτης Άγιος των Σαρακατσάνων θεωρείται ο Αγ. Γεώργιος ο καβαλάρης, που φονεύει τον δράκοντα. Και τούτο, γιατί είναι ιππέας αγωνιστής. Σε τούτο το θέμα, βέβαια, υπάρχει και κάποια διάσταση απόψεων.

Την δεκαετία του 1970, οι Σαρακατσάνοι, αδυνατώντας πια ν΄ αντισταθούν στους δυσοίωνους και εναντιωμένους καιρούς, αφήνουν με πόνο τα προαιώνια καταλύματά τους, καθώς και τ’ αναφιλητά των πεύκων και κατηφορίζουν με λίγα ζωντανά και υπάρχοντα προς τα καχύποπτα χωριά και τις γκρίζες πολιτείες.

Αυτό ήταν και το τέλος της ορεσίβιας Σαρακατσάνικης εποποιΐας. Έρχονται ιππαστί σαν τον άνεμο και τη βροχή, ως κτηνοτρόφοι Δωριείς. Κονακιάζουν στον ίστρο και τις ιαχές της πανάρχαιας ιστορίας μας. 

Θρηνούν την απώλεια-άλωση της Βασιλεύουσας, την πτώση του μαρμαρωμένου Βασιλιά και απέρχονται, αφήνοντας με τα ηρωικά τους κατορθώματα και τον ιδιάζοντα τρόπο ζωής ανεξίτηλα χαραγμένο τ΄ όνομά τους στην εθνική μας ιστορία.

(Το άρθρο γράφτηκε με βάση τη Στάνη της Ι. Μ. Ασπραγγέλων)

 

* Μία από τις τέσσερις φυλές που κατοίκησαν την Ελλάδα.