H λίμνη…

Η λίμνη των Ιωαννίνων αποτελεί μία από τις αρχαιότερες λίμνες της Ευρώπης. Σχηματίστηκε από τις τεκτονικές δυνάμεις που συνέβαλαν στον σχηματισμό της Πίνδου.

Η ελάχιστη εκτιμώμενη ηλικία της - όπως προκύπτει από την μελέτη απολιθωμένων οστράκων - είναι μισό εκατομμύριο χρόνια αλλά είναι πολύ πιθανό η ηλικία της να ανέρχεται στα 2 εκατομμύρια χρόνια. Στην ίδια γεωλογική ομάδα ανήκουν και οι λίμνες της Οχρίδας και των Πρεσπών. Αντίθετα, η λίμνη Κόμο της Ιταλίας όπως και οι λίμνες της Ελβετίας είναι πολύ νεότερες· έχουν ηλικία μόλις δέκα χιλιάδες χρόνια και σχηματίστηκαν από τους παγετώνες που υπήρχαν εκείνη την εποχή στην Ευρώπη.

Η μεγάλη ηλικία της λίμνης των Ιωαννίνων την καθιστά μοναδικό περιβάλλον μελέτης των οργανισμών των γλυκών υδάτων και αυτό γιατί η μακροχρόνια ύπαρξή της προσέφερε ένα σταθερό περιβάλλον για την εξέλιξη πολλών ειδών μαλακίων και γαστεροπόδων. Μεταξύ αυτών είναι και τα ενδημικά  σαλιγκάρια με το γιαννιώτικο όνομα Viviparus janinensis (φωτ.), τα Bithynia graeca και το δυστυχώς εξαφανισμένο πια, από το 1980, είδος Paladilhiopsis janinensis. Σημαντική είναι η παρουσία στα νερά της λίμνης του σπάνιου στην Ευρώπη χαρόφυτου Chara kokeilii του οποίου η ύπαρξη έχει αναφερθεί μόνο στη λίμνη Παμβώτιδα και σε λίγες βαλκανικές χώρες. Τα σπάνια αυτά είδη είχαν εντοπιστεί και καταγραφεί από Ευρωπαίους ερευνητές ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Σήμερα δείγματά τους σώζονται σε μουσεία της Ζυρίχης και της Σουηδίας. Η λίμνη, προσφέροντας στο λεκανοπέδιο το κατάλληλο βαθμό υγρασίας, λειτούργησε επιπλέον ως καταφύγιο δένδρων τον καιρό που οι παγετώνες στην υπόλοιπη Ευρώπη οδηγούσαν στην εξαφάνιση τεράστιων δασών. Ένα τέτοιο δένδρο είναι η αγριοκαστανιά (Aesculus hippocastanum) ένας αποκλειστικός ενδημίτης των βουνών της νότιας Βαλκανικής χερσονήσου που επανεισάχθει ευρύτατα στην Ευρώπη ως καλλωπιστικό (οι δρόμοι του Παρισιού είναι γεμάτοι από αυτήν). Ίσως μάλιστα, η λίμνη να αποτέλεσε και καταφύγιο για ανθρώπινους πληθυσμούς που έφτασαν από τις βορειότερες περιοχές, καθώς λιγόστευαν εκεί οι διατροφικές επιλογές τους.

Η λίμνη, αυτό το σπάνιο όσο και ανεκτίμητο «αρχείο της φύσης», κινδυνεύει από σύγχρονες εγκληματικές ανθρωπογενείς παρεμβάσεις, όπως η αποξήρανση της λίμνης Λαψίστα το 1960 και η συνεχιζόμενη μόλυνση των νερών της απομένουσας λίμνης. Η τσίμα (Pelasgus epiroticus) ένα μικρό σε μέγεθος ψάρι του γλυκού νερού, ενδημικό της λίμνης, παρουσιάζει από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 κατάρρευση του πληθυσμού της. Αλλά και ο κατά καιρούς εμπλουτισμός της λίμνης (εκούσιος ή ακούσιος) με ξένα είδη έχει επιφέρει μεγάλες διαταραχές στην ισορροπία των πανάρχαιων ειδών που κατοικούν ακόμα στην λίμνη· αυτό συμβαίνει για παράδειγμα με το μαλάκιο Sinanodonta woodiana, έναν εισβολέα από την Κίνα, που από όταν πρωτο-εντοπίστηκε στην λίμνη το 2021 συνεχώς εκτοπίζει το τοπικό είδος μυδιού Anodonta cygnea. 

Η υπέροχη αυτή λίμνη δεν έχει, ούτε είχε ποτέ, κάποιο ιδιαίτερο όνομα. Λέγεται πολύ απλά η λίμνη των Ιωαννίνων ή η Γιαννιώτικη λίμνη. Ήταν και είναι εξάλλου σύνηθες φαινόμενο, οι λίμνες στην Ελλάδα να μην έχουν ιδιαίτερο όνομα αλλά να παίρνουν το όνομα της γειτονικής πόλης, χωριού ή τοποθεσίας. Όπως για παράδειγμα η λίμνη Λαψίστα που πήρε το όνομά της από το ομώνυμο χωριό. Το όνομα «Παμβώτις» της λίμνης οφείλεται σε μία παρεξήγηση. Η αρχαία λέξη «παμβώτις» είναι επίθετο και όχι κύριο όνομα και σημαίνει «αυτή που τους τρέφει όλους», «παντοτρόφος» - ένα δίχως άλλο ταιριαστό επίθετο για την λίμνη που αποτελεί «παράδεισο μέσ’ την καρδιά της ανέχειας της άγονης χώρας» (Β. Χαρίσης, Λίμνη Παμβώτις, 250). Η λέξη απαντάται άπαξ στον Σοφοκλή (Φιλοκτ. 392) στην φράση «ορεστέρα παμβώτι γα» (ορεινή παντοτρόφο γη) σε ένα κείμενο που δεν αναφέρεται καθόλου στην Ήπειρο. Ο πολυμαθής Ευστάθιος (Σχολ. Οδ. 1.121) τον 12ο αιώνα χρησιμοποιεί αυτή την λέξη ως επίθετο - αλλά όχι ως όνομα - μιας λίμνης της Ηπείρου (πιθανότατα αυτής των Ιωαννίνων). Το μόνο όνομα που είναι γνωστό για την λίμνη των Ιωαννίνων είναι «Μέγας Οζερός» που εμφανίζεται το 1292 στο Χρονικό του Μορέως (607). Αλλά κι αυτό δεν είναι παρά ένα σλαβικό επίθετο που σημαίνει «μεγάλη λίμνη» (σε αντιδιαστολή με την «μικρή λίμνη» όπως αποκαλούνταν η λίμνη Λαψίστα). Το σλαβικό επίθετο αυτό συχνά κατέληξε όνομα λιμνών όπως της λίμνης Ζηρού στην Φιλιππιάδα και της λίμνης Οζερού στην Αιτωλοακαρνανία. Στο χρυσόβουλο του 1321 που αφορά στα Γιάννενα, αναφέρονται τα βιβάρια «εις την εκείσε λίμνην». Στο Χρονικό των Ιωαννίνων (15ος αιώνας) αναφέρεται η «λίμνη» χωρίς κάποιο ιδιαίτερο όνομα. Ο Π. Αραβαντινός (Χρονογραφία της Ηπείρου, 215) την αναφέρει ως «λίμνη των Ιωαννίνων». Το ίδιο και ο Αθανάσιος Ψαλίδας (Γεωγραφία) και ο Κοσμάς ο Θεσπρωτός (Γεωγραφία Αλβανίας και Ηπείρου, 1833). Έτσι αναφέρεται και στα Δημοτικά τραγούδια και στους ξένους περιηγητές τον 19ο αιώνα. «Μεγάλη» λίμνη ονομάζεται σε δημοσίευμα του 1892 στην εφημερίδα Φωνή της Ηπείρου. Ο Δ. Σεμίτελος (Ηπειρωτικών βιβλίων πρώτον, 9), το 1854, χρησιμοποιεί πρώτος το όνομα Παμβώτις για την λίμνη των Ιωαννίνων επικαλούμενος τον Ευστάθιο... Έκτοτε το όνομα αυτό πέρασε σε σχολικές γεωγραφίες όπως έγινε και με άλλα ιστορικογεωγραφικά λάθη (βλ. για παράδειγμα την λανθασμένη ταύτιση της αρχαίας Τύμφης με το όρος Γκαμήλα). 

Είναι καιρός πια να καθαρίσουμε το όνομα και τα νερά της…