Η Νίζνα, φωτεινή εστία των απόδημων Ηπειρωτών!

Μια από τις τρεις φωτεινές εστίες του Απόδημου Ελληνισμού, που σχετίζονται με τους αδελφούς Ζωσιμάδες, είναι η Νίζνα της σημερινής Ουκρανίας, η οποία την εποχή των Ζωσιμάδων ανήκε στην Τσαρική Ρωσία. Αρχικά στη Νίζνα από τους έξι αδελφούς Ζωσιμάδες πηγαίνουν τρεις: Ο Ιωάννης, ο Αναστάσιος και ο Ζώης. Πεθαίνει πολύ νωρίς ο Ιωάννης, οπότε ο Νικόλαος από το Λιβόρνο πηγαίνει στη Νίζνα και ο Ζώης καταλήγει στη Μόσχα. Αυτά για την Ιστορία. Η Ιστορία όμως δεν ενδιαφέρεται για το παρελθόν όπως τυχόν νομίζουν μερικοί. Ενδιαφέρεται για το παρόν και για το μέλλον. Κι όταν ανατρέχει στο παρελθόν, αυτό το κάνει για να βοηθήσει τον άνθρωπο να αντιμετωπίσει καλύτερα το παρόν και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για ένα καλύτερο μέλλον. Υπό μια όμως βασική προϋπόθεση: Να τίθεται η Ιστορία στην υπηρεσία του ανθρώπου, όχι ως διαιώνιση μιας άρρωστης πραγματικότητας (του τύπου, αυτά γινόταν και στο παρελθόν) αλλά ως εργαλείο μεταβολής της κοινωνίας προς το καλύτερον.

Στη Νίζνα λοιπόν, από τον 17ο αιώνα, ιδρύεται από έναν εμπνευσμένο ιερωμένο, τον Χριστόδουλο από το Αγγελόκαστρο Αιτωλοακαρνανίας, το Ελληνικό «Αδελφάτο», με ένα ξεκάθαρο Καταστατικό το οποίο προσδιορίζει με σαφήνεια τα καθήκοντα και τα δικαιώματα των μελών του, που ήταν στην πλειοψηφία έμποροι από την Ήπειρο. Η περιοχή όμως αυτή, που σήμερα αποτελεί το κράτος της Ουκρανίας, κατοικείται κατά πλειοψηφία από Κοζάκους-Σλάβους ορθόδοξους, ανθρώπους με πολεμική ικανότητα και πείρα. Όμως την διεκδικούν και λόγω θέσης και λόγω ευφορίας, Λιθουανοί, Πολωνοί, Σουηδοί Τούρκοι και Ρώσοι, με αποτέλεσμα να επικρατεί μια κατάσταση τραγική, με μηδενική παραγωγή και σχεδόν ανύπαρκτη κοινωνική ζωή.

Μπροστά σ’ αυτήν την κατάσταση οι κυβερνήτες των Κοζάκων-οι καλούμενοι γετμάνοι-κρίνουν σκόπιμο να παραχωρήσουν ελκυστικά προνόμια στους Έλληνες αποίκους, προκειμένου να ασχοληθούν με το εμπόριο, με το οποίο μέχρι τότε ασχολούνταν οι Εβραίοι. Τα προνόμια αυτά έδωσαν ώθηση στην οικονομική ζωή και με επίκεντρο την πόλη Νίζνα που ήταν αξιόλογος κόμβος εμπορίου και παραγωγής αγαθών, δημιουργήθηκε μια αξιόλογη εμπορική ελληνική τάξη που άλλαξε όλο το κλίμα της περιοχής. Αποτέλεσμα ήταν η Νίζνα να καταστεί καταφύγιο Ελλήνων μεταναστών από όλες τις περιοχές και προπαντός από την Ήπειρο και να δημιουργηθεί μια ισχυρή Ελληνική Κοινότητα, η οποία λόγω της πλειοψηφίας των Ηπειρωτών, καθιερώθηκε ως παροικία των Ηπειρωτών.

Από εκεί ξεκίνησε την εμπορική δραστηριότητα ο Αναστάσιος Αβέρωφ από το Μέτσοβο, εκεί εμπορεύονταν μέλη της οικογένειας του Αθανάσιου Ψαλίδα, από εκεί είχαν ξεκινήσει πρόγονοι των Ζωσιμάδων και τους ακολούθησαν οι τρεις Ζωσιμάδες αδελφοί, εκεί κατέφυγε από τα Γιάννινα ο Τριαντάφυλλος Δομπόλης, ο πατέρας του Εθνικού Ευεργέτη και ιδρυτή του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Ιωάννη Δομπόλη, εκεί εγκαταστάθηκαν διαδοχικά ο Μάνθος και ο Γεώργιος Ριζάρης, ο Ζώης Καπλάνης και άλλοι αξιόλογοι έμποροι και λόγιοι από την Ήπειρο. Τελικά η περιοχή της Ουκρανίας περιήλθε στην κυριαρχία των Τσάρων της Ρωσίας, οι οποίοι, για τους ίδιους λόγους, όχι μόνο δεν περιόρισαν τα προνόμια που είχαν παραχωρήσει οι προηγούμενοι κυβερνήτες, αλλά αντίθετα τα επαύξησαν σε βαθμό που μετέτρεψαν την Ελληνική Κοινότητα από Αδελφάτο σε Μαγιστράτο -πρόκειται για το περίφημο Γραικικό Μαγιστράτο- μια ανεξάρτητη και προνομιούχα Ελληνική Δημοκρατία, με Έλληνα Δήμαρχο, με αρμοδιότητες διοικητικές, οικονομικές, θρησκευτικές και δικαστικές-που δεν ήταν πια μια συνηθισμένη κοινότητα μεταναστών, αλλά ένας γνήσιος και ανεξάρτητος φορέας εξουσίας. Εκείνο δε που έχει σημασία και μας ενδιαφέρει εμάς σήμερα-για να φύγουμε από το παρελθόν και να έλθουμε στο παρόν- είναι ότι η εξουσία τους δεν προερχόταν εκ των άνω, ούτε απ’έξω, αλλά ήταν δημοκρατία εκ των έσω, Είναι δε άξιο αναφοράς το γεγονός ότι σε ένα από τα έγγραφα που βρήκαμε στα αρχεία του Μαγιστράτου, το Μαγιστράτο αποκαλούνταν Πολιτεία. Προσέξτε το αυτό γιατί έχει τη σημασία του. Όχι κράτος αλλά Πολιτεία. Κάνοντας πάλι μια μικρή αναδρομή στην αρχαία Ελλάδα, εκεί συναντάμε και τις δυο έννοιες και την Πολιτεία και το κράτος. 

Ο όρος Πολιτεία στην αρχαία Ελλάδα εσήμαινε το σύνολο των πολιτών που κυβερνιούνται μόνοι τους, αλλά οργανωμένα. Και αυτό άλλωστε εσήμαινε η λέξη Δημοκρατία που ετυμολογικά δηλώνει αυτό που εμείς σήμερα αποκαλούμε λαϊκή κυριαρχία, αλλά πολύ απέχουμε από αυτή. Είχαμε λοιπόν στην αρχαία Ελλάδα την Αθηναιωνή, την Λακεδαιμονίων Πολιτεία, Όχι το Αθηναικό κράτος, γιατί κράτος στη αρχαιότητα εσήμαινε, δύναμη, εξουσία, επιβολή, γιατί όχι και βία. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος για τον οποίο ο εκλεγμένος ομόφωνα κυβερνήτης της Ελλάδας Ι. Καποδίστριας και διαποτισμένος με το διαφωτιστικό πνεύμα, που είχε τις ρίζες του στον αρχαίο πολιτισμό, ονόμασε την Κυβέρνησή του Ελληνική Πολιτεία και όχι ελληνικό κράτος. Έτσι το ονόμασαν και το καθιέρωσαν οι Βαυαροί που αποκαλούσαν επίσημα τον Όθωνα «Ελέω Θεού βασιλέα των Ελλήνων». Αυτό δηλαδή που συνέβαινε στο μεσαίωνα.

Ρίξτε, τώρα, μια προσεχτική ματιά στην παρατιθέμενη εικόνα που υπάρχει στο κείμενο. Στην εικόνα θα δείτε τη σφραγίδα του Γραικικού Μαγιστράτου που συνόδευε πάντα την υπογραφή του Έλληνα Δημάρχου της Νίζνας ή τις αποφάσεις των συλλογικών οργάνων του Μαγιστράτου και στα ελληνικά μεταφραζόμενα τα αναγραφόμενα σ’ αυτήν μας λένε: «ΤΗΣ ΑΥΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΜΑΓΙΣΤΡΑΤΟΥ ΝΙΖΝΑΣ ΣΦΡΑΓΙΔΑ»

Ήταν σφραγίδα του Ελληνικού Μαγιστράτου, αλλά είχε την ισχύ της Αυτοκρατορικής Νίζνας. Τεράστιο επίτευγμα των Ελλήνων εμπόρων. Έπαιρναν ένα διαβατήριο το οποίο το εξέδιδε το Μαγιστράτο, ταξίδευαν σε όλη την Αυτοκρατορία, ακόμα και στην Τουρκία και δεν έδιναν λόγο σε κανέναν, γιατί ήταν ταυτόχρονα και Ρώσοι πολίτες. Σημασία επίσης είχε και ο Δικέφαλος ως σύμβολο της εξουσίας, που αντλούνταν από την εκ των έσω δύναμή τους, καθώς επίσης στο κέντρο η εικόνα του ήρωα Αγίου Γεωργίου που σκοτώνει τη δύναμη του κακού το δράκοντα. Και όλα αυτά τα προνόμια γιατί ήταν άνθρωποι δραστήριοι, δυναμικοί, που εργάζονταν για το καλό το δικό τους, αλλά και για το καλό της κοινωνίας στην οποία ζούσαν, άρα υπολογίσιμοι• και τη δύναμή τους την αντλούσαν εκ των έσω, από τη μεταξύ τους συνεργασία, την αλληλεγγύη, τον αμοιβαίο σεβασμό, την πιστή και εκούσια εφαρμογή σε εκείνα που οι ίδιοι είχαν ψηφίσει. «Στο σεβαστό Μαγιστράτο» απευθύνεται ο Δήμαρχος -δηλαδή ο Πρόεδρός του-Γεώργιος Ριζάρης, όπως προκύπτει από έγγραφα που έχουμε στη διάθεσή μας και ζητάει να του παραχωρήσει τη ρωσική υπηκοότητα, για να μπορεί ελεύθερα αυτός και ο αδελφός του να κυκλοφορεί στα πλαίσια της επιχειρηματικής του δραστηριότητας, σε όλα τα μέρη. «Εις το Σεβαστόν Μαγιστράτον» απευθύνεται «η ταπεινή παρακάλεσις» του Νικόλαου Ζωσιμά που ζητάει να του διευθετήσει την επιθυμία του για τη διάθεση της περιουσίας του και αυτό τελικά θα του επικυρώσει και θα του εγκρίνει τη διαθήκη με τους γνωστούς αγαθοεργούς σκοπούς του. Αυτό σημαίνει Δημοκρατία εκ των έσω.

Τί γίνεται όμως σήμερα; εμείς και πολλοί άλλοι «ανήκομεν εις την Δύσιν» Δηλαδή είμαστε «σύμμαχοι» της Αμερικής. Όσοι έτυχε να διαβάσετε το βιβλίο «Διακηρύξεις Ανεξαρτησίας», μεταφρασμένο και στα ελληνικά, του κορυφαίου ιστορικού και θεατρικού συγγραφέα Χάουαρντ Ζιν, θα είχατε εντυπωσιαστεί από τα γραφόμενα-και συμβαίνοντα- ότι «ο κύριος αντικειμενικός σκοπός της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής πρέπει να είναι η αποκατάσταση ενός πιο κανονικού πολιτικού κόσμου, ενός κόσμου όπου τα κράτη που κατέχουν τα στοιχεία της υπερδύναμης (Αμερική, Ρωσία κ.λ.π.) θα διαδραματίζουν και πάλι το ρόλο που αυτή η δύναμη τους δίνει το δικαίωμα να παίζουν». Συμπληρώνει δε πως «ο θεσμός της αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης (εννοεί των χωρών που σχετίζονται με την υπερδύναμη) αυτός χρησιμοποιείται από τους ισχυρούς μιας κοινωνίας ως ένα δημοκρατικό προσωπείο προκειμένου να ελέγχεται η κοινωνία, και ως φράγμα απέναντι στις απαιτήσεις που απειλούν τα συμφέροντά τους».

Διαβάζεις τις παραπάνω απόψεις του Αμερικανού ιστορικού συγγραφέα και νομίζεις πως διαβάζεις το σχετικό απόσπασμα από το διάλογο των Μηλίων στο 5ο βιβλίο του Θουκυδίδη, σύμφωνα με το οποίο: «Δίκαια μεν εν τω ανθρωπείω λόγω από της ίσης ανάγκης κρίνεται, δυνατά δε οι προύχοντες πράσσουσι και οι ασθενείς ξυγχωρούσι». Αυτό στη δική μας γλώσσα σημαίνει: Κατά την ανθρώπινη λογική, μιλάμε για δίκαιο, όταν τα δυο μέρη έχουν την ίδια ισχύ και ότι οι ισχυροί κάνουν αυτό που τους επιτρέπει η δύναμή τους οι δε αδύναμοι υποχωρούν και το αποδέχονται. Θυμάστε οι παλιότεροι την περίπτωση του Γ. Παπανδρέου: Είπε όχι στον Τζόνσον για το Κυπριακό• τον απομάκρυναν από την εξουσία, έφεραν την αποστασία και στη συνέχεια τη χούντα. Αυτά είχε υπόψη του ο Καζαντζάκης όταν έγραφε: «Αν είσαι πρόβατο, κάτσε να σε φάει ο λύκος• γίνε λιοντάρι( όχι λύκος) για να μη σε φάει ο λύκος». 

Και αυτό είχαν πετύχει οι Έλληνες του Γραικικού Μαγιστράτου: Ήταν άνθρωποι δυναμικοί, δραστήριοι, με πλούσια κοινωνική προσφορά και την ανάλογη κοινωνική εκτίμηση και σεβασμό,σε σημείο που μέχρι σήμερα ,όταν πήγαμε και ξαναπήγαμε στη Νίζνα ακούγαμε να μιλάνε γι’ αυτούς «τους αξιοσέβαστους Έλληνες», να μας προσφέρουν σε ειδικά καλλιτεχνημένο κουτί χώμα από τους τάφους των αδελφών Ζωσιμάδων που είναι εκεί ενταφιασμένοι, θεωρώντας το χώμα ιερό, να μας παρακαλάνε να προχωρήσουμε το αίτημά τους για αδελφοποίηση των δυο πόλεων και να μπορέσουμε από κοινού να στήσουμε στο χώρο που ήταν το σπίτι τους την προτομή του Ζώη Ζωσιμά, τον οποίο, αν και λίγο έζησε στη Νίζνα τον θεωρούν και αυτόν άνθρωπο δικό τους, όπως τον Αναστάσιο και το Νικόλαο, τους τάφους των οποίων διατηρούν σε άριστη κατάσταση και κάθε τόσο εναποθέτουν ευλαβικά μερικά λουλούδια στη μνήμη τους. 

Διακεκριμένοι σύγχρονοι ιστορικοί επιστήμονες, όπως ο Κων. Χαρλαμπόβιτς στα συγγράμματά τους με περισσή περηφάνια διακηρύσσουν πως «Οι Έλληνες κατέστησαν τη Νίζνα κέντρο εμπορίου και χωρίς αυτούς η πόλη αυτή δεν θα ήταν αυτή που είναι σήμερα»• στο επίσημο δε ιστορικό λεύκωμα που εξέδωκε η πόλη της Νίζνας, το 2017, για να τιμήσει «τρεις επίσημες εξαιρετικές επετείους: την έκδοση από τον Ουκρανό κυβερνήτη Χμελνίτσκι του πρώτου διατάγματος, το οποίο έγινε η αρχή των προνομίων των Ελλήνων εμπόρων της Νίζνας, πριν από 360 χρόνια• την έγκριση από τον κυβερνήτη Ιβάν Μαζέπα, της θρησκευτικής και εκπαιδευτικής ελευθερίας των Ελλήνων της Νίζνας, πριν από 330 χρόνια και τη 200ή επέτειο της ίδρυσης του Ελληνικού Σχολείου της Νίζνας, ενός Σχολείου που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ουκρανίας του 19ου αιώνα», αναγράφεται επίσης ότι: «Χωρίς την ενεργό δραστηριότητα των Ελλήνων, χωρίς τα μοναδικά μνημεία αρχιτεκτονικής, ιστορίας και πολιτισμού που έχτισαν, η σύγχρονη Νίζνα θα ήταν εντελώς διαφορετική». Γι’ αυτό νιώθουμε άφατη θλίψη καθώς διαπιστώνουμε πως εκεί που οι πρόγονοί μας έχτιζαν πολιτισμό, η σύγχρονη απολίτιστη εποχή μας, εκεί σπέρνει θύματα και ερείπια.

Να, λοιπόν, όπως έλεγα στην αρχή, γιατί μαθαίνουμε την ιστορία. Να, πού βρίσκεται το μεγαλείο του Απόδημου Ελληνισμού, για τον οποίο το επίσημο ελληνικό κράτος, κατά τον Αλέξη Κύρου, «όχι μόνον απέτυχεν, αλλά και ημάρτησεν», πράγμα που εδώ τουλάχιστον στα Γιάννινα όλοι το γνωρίζουμε, άσχετα αν κάνουμε πως δεν το καταλαβαίνουμε. Και να, τέλος, γιατί ο Καβάφης που έζησε στην Αλεξάνδρεια τον Απόδημο Ελληνισμό, με τον Γ. Αβέρωφ, το Μ. Τοσίτσα, το Ν. Στουρνάρη, τον Ε. Μπενάκη και τόσα άλλα εκλεκτά τέκνα του, μας έστειλε με τους στίχους του το μήνυμα: 

«Όταν θα θέλουν οι Έλληνες να καυχηθούν

Τέτοιους βγάζει το Έθνος μας θα λένε».

ΣΠΥΡΟΣ ΕΡΓΟΛΑΒΟΣ