Ο Δημήτρης Γληνός και ο ρόλος των πνευματικών ανθρώπων στην εποχή μας

Στις 26 Δεκεμβρίου 1943, πριν από 80 χρόνια, έφυγε από τη ζωή, σε μια κρίσιμη για την πατρίδα μας εποχή ένας πολύτιμος άνθρωπος: Ο Δημήτρης Γληνός. Δάσκαλος, συγγραφέας, κοινωνικός αγωνιστής, εκπαιδευτικός μεταρρυθμιστής, πολιτικός καταδιωγμένος από τις δυνάμεις της αντίδρασης με δικαστήρια, φυλακίσεις και εξορίες, εμπνευστής και ταγός της εθνικής μας αντίστασης, παιδαγωγός και, πάνω απ’ όλα, ολοκληρωμένος πνευματικός άνθρωπος. Τη σημασία του πρόωρου χαμού του, για την πατρίδα μας, την προσδιόρισε σε μια συζήτηση, στα πλαίσια ενός Συνεδρίου της ΟΛΜΕ, ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, επισημαίνοντας πως αν ζούσε ο Δημήτρης Γληνός, ίσως να μην είχαν διαπραχθεί, μετά το έπος της εθνικής μας αντίστασης-καθόλα ισάξιο με αυτό του 1821-λάθη αδικαιολόγητα που διαπράχθηκαν και μας οδήγησαν στην τραγική κατάσταση του εμφύλιου, με όλες τις γνωστές οδυνηρές συνέπειες.

Με λαμπρές σπουδές στην Αθήνα, τις οποίες ολοκλήρωσε στη Γερμανία, διαποτίστηκε με τα νάματα του Διαφωτισμού που πάσχιζε, εκείνη την εποχή, σε ολόκληρη την Ευρώπη, να αποτυπώσει την κοινωνική πραγματικότητα, να προσδιορίσει το ρόλο των πνευματικών ανθρώπων στην εξέλιξη της κοινωνίας, στέλνοντας προς όλες τις κατευθύνσεις τα ανάλογα διαφωτιστικά μηνύματα.

Τέτοια ήταν τα μηνύματα, που κράτησαν ζωντανό το πνεύμα του Διαφωτισμού στην πατρίδα μας και εκπέμπονταν συνεχώς, από το 1910, στον πολιτικό και πνευματικό τομέα, με την εμφάνιση του Εκπαιδευτικού Ομίλου, και με πρωτοπόρους το Γληνό, το Δελμούζο και τον Τριανταφυλλίδη. Μηνύματα για τη γλώσσα, για τη γνώση και την Παιδεία, για το ρόλο των πνευματικών ανθρώπων και το χρέος τους απέναντι στην κοινωνία. Στο σημείο αυτό είναι ξεκάθαρη η θέση που παίρνει ο Δημήτρης Γληνός, μέσα από το έργο του: «Ο επιστήμονας και ο φιλόσοφος-μας λέει- πρέπει να βγούν από τον ερμητισμό τους, να πεζέψουν ανάμεσα στα πλήθη, με τη διδαχή τους δε και με το έργο τους, να τα κατακτήσουν. Η γνώση τότε μόνο είναι αληθινή, όταν είναι γνώση για τη ζωή. Αν η γνώση δεν εξασφαλίσει στο άτομο το φως που χρειάζεται για το ξάνοιγμα της δικής του σκέψης, ο πολίτης θα παρασέρνεται από τα δολώματα της προπαγάνδας και της πλύσης του εγκεφάλου. Ζωή σημαίνει ενέργεια και τρόπος ενέργειας. Τρόπος ενέργειας σημαίνει πολιτική, γιατί δεν υπάρχει ενέργεια του ανθρώπου, που δεν είναι κοινωνικά προκαθορισμένη».

Μια άποψη διαποτισμένη ασφαλώς με το άρωμα του αρχαίου ελληνικού διαφωτισμού, σύμφωνα με τον οποίο κάθε θεσμοθετημένη εκδήλωση της Πολιτείας πρέπει να είναι μορφή παιδαγωγίας. Ο πνευματικός άνθρωπος είναι με όσα λέει και, προπαντός, με όσα πράττει, παιδαγωγός. Το ίδιο ο νομοθέτης και ο ηγέτης του λαού: Και όταν νομοθετεί, και όταν κυβερνάει, αν προσφέρει στο λαό τα αγαθά εκείνα που εξυψώνουν τη ζωή του, γίνεται παιδαγωγός. Παιδαγωγός, με αυτήν την έννοια, ήταν ο Περικλής στην αρχαία Αθήνα, επί των ημερών του οποίου, όπως γράφει ο Θουκυδίδης, η Πολιτεία των Αθηναίων - «η πάσα πόλις»- ήταν κοινό παιδευτήριο της Ελλάδας.

Γι’ αυτό και ο Γληνός, ένας από τους ελάχιστους παιδαγωγούς της πατρίδας μας ,έδωσε το μέτρο του πολίτη ως ισότιμου τρόφιμου της Παιδείας, και το μέτρο του δασκάλου ως εραστή της ανθρώπινης τελειότητας, «πού με αγάπη και πίστη βλέπει στις νέες ψυχές τη δυνατότητα μιας καλύτερης ανθρωπότητας και θέτει ολόκληρο τον εαυτό του υπηρέτη της δημιουργίας της, βρίσκοντας σ’ αυτήν του την ενέργεια τη βαθύτατη ικανοποίηση του είναι του». Γι’ αυτό και δεν είναι δυνατό παρά να βρίσκεται η μορφή του Γληνού, ιδιαίτερα σήμερα, παρούσα και μαχόμενη ανάμεσα στις εκλεκτές δυνάμεις της ελληνικής διανόησης, των ανθρώπων εκείνων που, μέσα από τα ανώτατα αξιώματά τους, αποτελούν τη πνευματική ηγεσία του τόπου, και φέρουν τον επίζηλο τίτλο των πνευματικών ανθρώπων.

Αυτό δε, δεν είναι μόνο αίτημα της πατρίδας μας, η οποία διέρχεται μια βαθιά και πολύπλευρη κρίση, την οποία οι δημιουργοί της «δειλοί, μοιραίοι, και άβουλοι αντάμα», την παρουσιάζουν ως κρίση μόνο οικονομική, και μάλιστα εξωγενή• είναι κρίση, πέρα για πέρα πολιτική και πνευματική, και θα μας ταλαιπωρεί όσο υπάρχει αυτό το πολιτικό σύστημα και το προσωπικό που το υπηρετεί -πλην ελάχιστων τιμητικών εξαιρέσεων, που όμως δεν αναιρούν τον κανόνα-βυθισμένο, από την εποχή του Ελύτη, σε βαθύ σκοτάδι από άποψη ουσιαστικής παιδείας και βαθιάς καλλιέργειας. Είναι αίτημα ευρύτερο, αν κρίνουμε από μηνύματα παρόμοια με αυτό του Δημήτρη Γληνού, που εκπέμπονται από όλα τα σημεία του διεθνούς ορίζοντα: Σαφέστατο το μήνυμα που μας στέλνει με το δοκίμιό του «Το καθήκον του διανοούμενου» ένας σύγχρονος διανοούμενος, ο Πωλ Μπαραν, σύμφωνα με το οποίο ο σύγχρονος πνευματικός άνθρωπος «παίρνει την υπάρχουσα κατάσταση των πραγμάτων σαν δοσμένη και αμφισβητεί τις συνθήκες που επικρατούν, μόνο στο περιορισμένο πλαίσιο των άμεσων παραστάσεών του, αυτές που συνδέονται στενά με το επάγγελμά του. Δεν θεωρεί καθήκον του να κάνει πολιτική, αλλά να την εκτελεί, ούτε να θέτει σκοπούς, αλλά να βρίσκει τρόπους για την πραγματοποίησή του, ούτε να προσκομίζει σχέδια, αλλά να φροντίζει για τις λεπτομέρειες της εφαρμογής τους. Απλώς εγκαταλείπει αυτόν το ζωτικό τομέα σε άλλους που οι προθέσεις και τα σχέδιά τους κάθε άλλο παρά ανθρωπιστικά είναι. Ο διανοούμενος είναι ουσιαστικά ένας κοινωνικός κριτικός, που έργο του είναι να αναγνωρίζει, να αναλύει και μ’ αυτόν τον τρόπο να βοηθάει στην υπερνίκηση των εμποδίων που φράζουν το δρόμο προς μια καλύτερη, ανθρωπινότερη και λογικότερη κοινωνική τάξη».

Ένας άλλος, εξίσου αξιόλογος συνάδελφός του, ο Hans Morgenthau, που επηρέασε αποφασιστικά με το έργο του τη διεθνή πολιτική σκέψη, επισημαίνει τη διαφορά ανάμεσα στο διανοούμενο και τον πολιτικό, γράφοντας πως «ο διανοούμενος αναζητά την αλήθεια, ενώ ο πολιτικός επιδιώκει τη δύναμη. Ο πολιτικός φοβάται την αλήθεια, μπορεί δε να τη σέβεται, να την αποσιωπά ή να την διαφθείρει. Η ικανότητά του να τη διαφθείρει προέρχεται από τη δύναμή του να ανταμείβει αυτούς που είναι πρόθυμοι να διαφθαρούν».

Στην περίπτωση αυτή, θα πρόσθετε ο Γληνός, απευθυνόμενος στους δασκάλους παιδαγωγούς -δηλαδή στους πνευματικούς ανθρώπους- «η άρχουσα τάξη υψώνει μπροστά στα μάτια όλων σας, το τίμημα της προδοσίας: θέσεις κρατικές, πελατεία, αξιώματα, τίτλους, για να γίνετε οι πνευματικοί στυλοβάτες της. Ένα πραγματικό παιδομάζωμα!». 

ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ!