Η θρηνωδία των Δρυάδων και η κατάρα της Δήμητρας...

Τον τελευταίο καιρό, μας εντυπωσιάζει αυτό το περιβαλλοντικό «κίνημα της πετσέτας», για την διάσωση των ακτών του αιγιαλού των νησιών και όχι μόνο, από την τουριστική βουλιμία που καταστρέφει το μοναδικό νησιώτικο τοπίο, και αποδυναμώνει τους οικονομικούς στόχους των αναπτυξιακών προγραμμάτων. Το κίνημα έχει μεγάλη έκταση, ένταση, συμμετοχή, απαλλαγμένο από πολιτικές και ιδεολογικές καθοδηγήσεις, με ένα ισχυρό περιβαλλοντικό δυναμικό, που είχε εξαφανιστεί τελευταία. Μια εμπειρία του καλοκαιρινού, «μεσογειακού τουρισμού», έδειξε ότι και εκεί, στα μεσόγεια και τα ξεχασμένα ορεινά, μια πληθωρική εκδηλωσιακή πανδημία, πάσης τάσεως και νεοτερικότητας, αρχίζει να αλλοιώνει παράδοση, περιβάλλον και ιστορικότητα.

Είχαν τελειώσει όλα τα προγραμματισμένα δρώμενα, του προγράμματος του 2ου Παμπωγωνησιακού ανταμώματος στη Σιταριά στις 12 Αυγούστου 2023, στο γραφικό εξωκλήσι της Κοινότητας μέσα σε ένα εντυπωσιακό φυσικό περιβάλλον από μεγάλα δένδρα δρυός στις πλαγιές του βουνού Κασιδιάρη.

Στη θέα τους, στη σκέψη μου ήρθε μια άποψη του ιατρού, γεωγράφου και διάσημου Αρκάδα περιηγητή Παν. Ποταμού (1838-1903), που την ονόμασε «Δωδωναία Σειρά», σε περιοδεία του στην περιοχή. Ίσως ήταν μια εποχή που έψαχναν να βρουν την αρχαία Δωδώνη, και το ιερό του Διός, τότε που και οι λόφοι με τα μεγάλα δρυοδάση στου Σωσίνου και κάποια μεγάλα δρυοδάση στη Δερόπολη, είχαν μοιραθεί την τοπωνυμία Δωδώνη. Μια πλάνη που αναγνωρίζει ο Πουκεβίλ μόλις έφθασε εκεί το 1806, στο ταξίδι για την θέση του Γάλλου πρόξενου στην αυλή του Αλή πασά. Τότε που πίστευαν ότι και η λίμνη Ζαραβίνας ήταν η Παμβώτιδα.

Οι πλαγιές αυτές του Κασιδιάρη, δίπλα στο Κρυονέρι, διατηρούσαν ένα πυκνό και πλούσιο δάσος δρυών μπλαντίκας. Ένα φανταστικό τοπίο που καθρεφτιζόταν φιλάρεσκα στα ήρεμα νερά της λίμνης της Ζαραβίνας ή του Οζερού και ήταν ένα εντυπωσιακό και απολαυστικό θέαμα, περιβαλλοντικό πορτρέτο, για τους πρωινούς ταξιδιώτες των λεωφορείων του απέναντι από τη λίμνη δρόμου, στις γραμμές του Πάνω Πωγωνίου.

Η επιστροφή από το «Αντάμωμα», στο δρόμο προς την Κακαβιά, ήταν μια περιβαλλοντική απογοήτευση. Μια βάναυση υλοτομία, τεμάχισε ληστρικά την περιβαλλοντική ενότητα, τη λίμνη παραδοσιακού δάσους δρυός, ενταγμένου μάλιστα μέσα στα όρια προστασίας του Ευρωπαϊκού Προγράμματος NATURA 2000. Μια υλοτομία που αποσύνθεσε και εξαφάνισε μια τοπική βιοποικιλότητα σπάνια, δίπλα σε ένα υδάτινο περιβάλλον μοναδικό, που ιστορικά και αναπτυξιακά έχει δεθεί με τη ζωή και την παράδοση των κατοίκων των γύρω οικισμών, αλλά και ενός ευρύτερου χώρου του Πωγωνίου. Η περιηγήτρια Στράγκφορντ γράφει (1864) για τη λίμνη με το τουρκουάζ χρώμα. Αποκρουστικό το θέαμα του γυμνού και αποψιλωμένου δάσους δρυός, με την αποτρόπαια όψη του, σαν «του κασιδιάρη το κεφάλι» της λαϊκής έκφρασης, και του προϊόντος της υλοτομίας, έτοιμου περιβαλλοντικού προϊόντος προς εμπορική διάθεση. Έλλειπε μιά πανηγυριώτικη ταμπέλα: «πωλείται περιβάλλον»! Ημέρες μάλιστα τοπικών πανηγυριών, και «Πολιτιστικής εκδήλωσης», στη διπλανή πανώρια περιβαλλοντική λίμνη Ζαραβίνας.

Μια εικόνα ασύμβατη με όσες διακηρύξεις περί περιβαλλοντικής ανάδειξης και προστασίας που πληθωρικά ο Ο.ΦΥ.ΠΕ.ΚΑ μοιράζει, εκδρομικά στα «μονοπάτια», στη νεολαία, με τη συναυλιακή καταπάτηση της παρόχθιας λίμνης. Αλλά εκεί μέσα, στους υπέρηχους της μουσικής, κανείς ευαίσθητος περιβαλλοντολόγος δεν άκουσε τη θρηνωδία των δρυάδων και αμαδρυάδων. της παράδοσης και των πανάρχαιων θρύλων και παραδόσεων, γύρω από τις κομμένες βελανιδιές. Ούτε ξύπνησε κάποιο «κίνημα πετσέτας» για την διάσωση των δρυοδασών της περιοχής, που αποτελούν έναν περιβαλλοντικό θησαυρό.

Αλλά, αυτά τα αφήνω για τους αρμόδιους και διαχειριστές του περιβάλλοντος και άλλους, να δικαιολογήσει κάποιος, γιατί, με αυτή τη συγκυρία της πύρινης κατάκαυσης τεράστιων εκτάσεων δασών, που αφήνουν όρθιους εκατομμύρια μάρτυρες από καμμένα δένδρα, έτοιμα καυσόξυλα, για πολλά χρόνια, γιατί, να υλοτομούνται αυτοφυή δρυοδάση με πλούσια περιβαλλοντική, αισθητική και ιστορική παράδοση, για καυσόξυλα.

Θα συνεχίσω με λίγες αναφορές για τη βελανιδιά, το ιερό δέντρο της παράδοσης, που περιβάλλει προστατευτικά τα ιερά προσκυνήματα. Την άνασσα του δρυμού, τη δέσποινα αγρίας καλλονής, τη βασίλισσα της δρόσου, της Βασιλικής δρυός του Παπαδιαμάντη.

Στην Αρχαία Ελλάδα οι βελανιδιές εθεωρούντο ιερά δένδρα. Σε κάθε δρύ υπήρχε μέσα και μιά νύφη που ονομαζόταν δρυάδα ή αμαδρυάδα (στην παράδοση οι νεράιδες). Κάθε μιά από αυτές κατοικούσε και σε ένα δένδρο, ζώντας σε αυτό και πεθαίνοντας μαζί του (δια το άμα τοις δρυσί γεννάσθαι). Ο Παυσανίας στα Αρκαδικά του αναφέρει ότι η δρυς της Δωδώνης ή Φηγός του Μαντείου, ήταν την εποχή του το μεγαλύτερο σε ηλικία δένδρο της Ελλάδας. Σε όλα τα αρχαία ιερά, μια γύρω περιοχή ήταν κατάφυτη από άλση, τα οποία εθεωρούντο ιερά και προστατευόμενα από κάθε υλοτομία.

Στην αρχαία ελληνική παράδοση διασώθηκε και η ακόλουθη γραφή για τα ιερά δάση και τον σεβασμό που επέβαλε η παράδοση της μη υλοτομίας. «Στις αρχές του 3ου αι. π.Χ, ο Καλλίμαχος έγραψε τον Ύμνο στη θεά Δήμητρα: «Τις μοι καλά δένδρεα κόπτει;», ρωτά η θεά-ποίος είναι ο βέβηλος που κόβει την ιερή βελανιδιά της; Ήταν ο Ερυσίχθων, που είχε μπει στο ιερό άλσος της, όπου υπήρχαν «πίτυς, μεγάλαι πτελέαι και όχναι — πεύκα, φτελιές μεγάλες και αχλαδέες.

Στα χτυπήματα του τσεκουριού η βελανιδιά, δένδρο πελώριο με κορμό δεκαπέντε οργιές χοντρό, αναστέναζε κι από την πληγή έτρεξε αίμα και η νύμφη που ζούσε μέσα του, πεθαίνοντας μαζί του, προέβλεψε την τιμωρία του ιερόσυλου Ερυσίχθονα, που ήταν να δέρνεται ακατάπαυστα από αιώνια πείνα.»

Ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Η βασιλική δρυς» περιγράφει ένα τέτοιο περιστατικό, καταγράφοντας και την γοητεία και τον σεβασμό που προκαλούσε η θέα της με μια ερωτική αίσθηση που προκαλούσε η θωριά της: «Από τα φύλλα της εστάλαζε κι έρρεεν ολόγυρά της «μάνα ζωής, δρόσος γλυκασμού, μέλι το εκ πέτρας». Έθαλπον οι ζωηφόροι οποί της έρωτα θείας ακμής, κι έπνεεν η θεσπεσία φυλλάς της ίμερον τρυφής ακηράτου. Και η κορυφή της, βαθύκομος, ηγεΐρετο ως στέμμα παρθενικό, διάδημα θειον. Και ήτον εκεί άνασσα του δρυμού, δέσποινα αγρίας καλλονής, βασίλισσα της δρόσου».

* * * 

Μερικά ακόμη ερανίσματα για τη βελανιδιά

ΠΙΚΩ

Δρυός νανούρισμα

λικνίζει άστρα

σε μνήμα μάνας.

Νίκος Τέντας

*

Μιά ζωή που πέρασε.

Ένας ίσκιος που εχάθη.

Μέσα εσύ το από ριχτό

το βελανίδι,

που αθώρητο στο χώμα 

θάφτεσαι,

τη δύναμη έχεις την αληθινή,

και όχι τη δύναμη,

που ζεί, παλεύει χάνεται.

Από το ποίημα του Γ. Δροσίνη 

«Η Βελανιδιά»

* * * 

«Γύρω μεγαθήρια ψυχή μου δάσος με τα δέντρα κοπαδιαστά 

Που και που καμιά μοναχική βελανιδιά, προχωρημένο 

Φυλάκιο να τραβάει πάνω του θύελλες και κεραυνούς

 Γλυτώνοντας το κοπάδι που βόσκει αμέριμνο στην αγκαλιά

Του βουνού) και την ασφάλεια

 των σύννεφων

Απόσπασμα από το ποίημα 

ΑΝΤΙ ΝΑ ΧΑΙΡΕΣΑΙ....

 του Τάσου Πορφύρη

ΤΑΣΟΥ ΠΟΡΦΥΡΗ

Βελανιδιά

Όταν σ' αντικρίζω το 

ποίημα σκέφτομαι

Με τα κλωνάρια σου τα φύλλα 

και τα βαλανίδια

Ολόχρυσα στη 

λάρνακα διατηρημένα 

για αιώνες

Λες και τα' απιθώσαν χτες 

μ ’ ευλάβεια ταπεινοί

Τεχνίτες, στο μουσείο τώρα

 επισκέπτες προσπαθούν

Να ψελίσουν τα φωνήεντα 

του βοριά που τη  Θωριά σου 

αναστάτωνε  όπως κι η θέα μιας

Ανυπόμονης καταιγίδας, τάχει αυτά ο καιρός

Γέρνεις κι από το άλλο πλευρό, παίζεις με

Τους σκίουρους καθώς

 ροκανίζουν 

τους καρπούς σου

Ή θυμώνεις με τις δρυάδες 

καθώς τεμπελιάζουν

Χτενίζοντας τα μαλλιά τους 

στη φεγγαράδα

Όταν βολοδέρνω με το ποίημα

 εσένα σκέφτομαι

Σιδερόκορμη

και ουρανόφταστη

και χιλιόχρονη

και στην καρδιά της 

γης ριζομένη

τί τάχα αν είσαι  βελανιδιά;

Κάποιο τέλος σε περιμένει 

(Από το ποίημα του Γ. Δροσίνη 

«Η Βελανιδιά»

*

«Πλήν δεν εξύπνησα ακόμη, πριν ακούσω

τι έλεγε το φάσμα, η κόρη-

η δρυς, είχε λάβει

φωνήν και μοι έλεγεν.

- Ειπέ να μου φεισθούν,

να μη με κάψουν….

δια να μη κάμω ακουσίως

 κακόν.

Δεν είμ ‘εγώ vύμφη αθάνατος,

θα ζήσω όσον αυτό

 το δένδρον».

(Απόσπασμα από το διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

 «Υπό την Βασιλικήν Δρύν»

T

ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΥΘΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ

ΟΙ ΞΥΛΟΚΟΠΟΙ ΚΙ Η ΒΑΛΑΝΙΔΙΑ

Δρυοτόμοι και δρυς 

Δρυοτόμοι δρυν έσχιζον,

 η δ' εφη: ου τοσούτον τον

Κόψαντά με πέλεκυν μέμφομαι, όσον τους

εξ εμού φυέντας σφήνας...

σχίζαν ξυλάδες τη 

γριά βαλανιδιά,

με σφήνας απ' τον ίδιο 

τον κορμό της

κ' είπεν η δόλια τον πικρό

 καημό της

«Δε μου πικραίνει τόσο

 την καρδιά

Τα' άγριο το τσεκούρι που με 

ξάπλωσε  κομμένη

 Μα τα δικά μου τα κλαδιά.

-είπεν η γριά βαλανιδιά- 

οι σφήνες, τα ίδια μου παιδιά

 έχουν τη δόλια μου καρδιά

 φαρμακωμένη…

Απόδοση: ΛΕΑΝΔΡΟΣ ΒΡΑΝΟΥΣΗΣ

* * * 

Μ' αρέσει, δρυ, να σε θωρώ

Μεσ' ς τουρανού τ'ς αγκάλαις

(από του Σολωμού)

Η παράδοση που προστάτευε τα «βακούφικα» δένδρα και φέρνει το προαιώνιο θρόϊσμα της δρυάδας της ιερής Βελανιδιάς:

*  «Είπε να πάνε να κόψουν μερόδενδρα, κι έδειξε κατά τον Αηλιά. Σε λίγες μέρες το χέρι πούδειξε τα δένδρα κουλάθηκε» 

*  «Κινήσαμε να πάμε για ξύλα. Κάποια είπε να πάμε κατά τον Αηλιά. Να κόψουμε στο βακούφικο.

Κινήσαμε. Στο μονοπάτι έκανε ένας δυνατός αγέρας και έρριξε ένα δένδρο και μας έκλεισε το δρόμο. Φοβηθήκαμε και γυρίσαμε πίσω στο χωριό λέγοντας ότι ήταν μήνυμα του Άγιου»

* Όταν πηγαίναμε το Σεπτέμβριο να κόψουμε κλαδί από μπλαντίκα για τα γίδια, για το χειμώνα που στήναμε στις κλαδαριές, πηγαίναμε στα πυκνά δέντρα. Δεν τα γυμνώναμε, κόβαμε αραιά κλωνάρια για να έχουμε και του χρόνου. Στα πυκνά δέντρα είχαμε μάθει, κουνώντας το δέντρο και πηδούσαμε από δέντρο σε δέντρο με την τσαλοκόπα στο ζωνάρι και συνεχίζαμε το κλάδεμα, όσο να γίνει ένα φόρτωμα και γυρίζαμε στο σπίτι. Έτσι μας είχαν μάθει οι παλιές, από παλιά μας έλεγαν έτσι τόξεραν. Να μη χαλάμε τα δέντρα να έχουμε και του χρόνου

(από τις ενθυμήσεις της μάνας μου Αναστασίας)

* * * 

Ήταν ένα μικρό αφήγημα για την βελανιδιά του Πωγωνίου, μέσα στην επικαιρότητα με μια αναδρομική ανάμνηση. Η αφήγηση έχει και άλλες σελίδες για τις βελανιδιές του Πωγωνίου, από την ιστορία και παράδοση.