Ο «Οιδίπους Τύραννος» και τα μηνύματα του Σοφοκλή…

 Πλήθος κόσμου κατέκλυσε, τις προάλλες, το θέατρο της Δωδώνης, για να παρακολουθήσει την παράσταση της τραγωδίας «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή. Η αθρόα προσέλευση του κοινού, που μάλιστα δημιούργησε και σχετικά προβλήματα, γιατί οι διαθέσιμες θέσεις των δυο διαζωμάτων του θεάτρου ήταν λιγότερες από αυτές που χρειάζονταν για την εξυπηρέτηση των θεατών, δεν ήταν τυχαία. Και τούτο γιατί ο «Οιδιπους Τύραννος» του Σοφοκλή θεωρείται από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας δραματικής τέχνης, με διεθνή και διαχρονική αναγνώριση.

Ήδη στην αρχαιότητα ο Αριστοτέλης στο περισπούδαστο «Περί Ποιητικής» έργο του, στο οποίο μας δίνει και τον γνωστό από τα γυμνασιακά χρόνια ορισμό της τραγωδίας ως «πράξεως σπουδαίας και τελείας», που «δι’ ελέους και φόβου περαίνει την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν», αποφαίνεται πως ο Οιδίπους Τύραννος αποτελεί το υπόδειγμα μιας τέλειας τραγωδίας και αυτό το αποδίδει στο γεγονός ότι τα παθήματά του προέρχονται από την άγνοιά του, με αποτέλεσμα να προκαλείται στο θεατή ο οίκτος για τον αναξιοπαθούντα ήρωα και ταυτόχρονα ο φόβος μήπως τα ίδια παθήματα προκληθούν και στον ίδιο• έτσι, επιτυγχάνεται η ταύτιση ήρωα και θεατή και εκπληρώνεται, κατά τον καλύτερο τρόπο, ο σκοπός της τραγωδίας.

Από την πρώτη στιγμή που αρχίζει η παράσταση, ο θεατής, με την ανάλογη ασφαλώς προετοιμασία, διαπιστώνει πως ο Οιδιποδας πλέει σε πελάγη άγνοιας, καθώς δεν γνωρίζει ότι ούτε γιος του βασιλιά της Κορίνθου ήταν που τον απέφυγε για να μην τον σκοτώσει, σύμφωνα με το χρησμό που είχε λάβει, ούτε πάλι γνωρίζει πως ο άγνωστος που σκότωσε, στο δρόμο του προς τη Θήβα, ήταν ο βασιλιάς Λάιος και πατέρας του. Ταυτόχρονα δε, μετά την απάντηση στο αίνιγμα της Σφίγγας- που συνοδεύτηκε και με το ανάλογο ανθρωπιστικό μήνυμα για την κυριαρχία του ανθρώπου στα τέρατα που υπάρχουν γύρω του-την ανάληψη της βασιλείας της Θήβας, το γάμο του με τη χήρα βασίλισσα, που ήταν και μητέρα του και τα τέσσερα τέκνα μαζί της, που ήταν και αδέρφια του, πλέει και σε πελάγη ευτυχίας. Αυτή όμως γρήγορα θα χαθεί, καθώς η πόλη συντρίβεται από τον ολέθριο λοιμό• από τους ιερείς που τον περιβάλλουν ακούει το -δεύτερο κατά σειρά- ανθρωπιστικό μήνυμα, σύμφωνα με το οποίο «δεν έχει καμιά αξία, ούτε ο πύργος ούτε το πλοίο αν μέσα δεν υπάρχουν άνθρωποι». Ένα μήνυμα το οποίο τον βρίσκει σύμφωνο, αλλά θα είναι ταυτόχρονα και η αρχή του τέλους του γιατί, σύμφωνα με το νέο χρησμό, αυτός είναι υπεύθυνος για τη συμφορά της πόλης, η δε αυτοκτονία της βασίλισσας και η αυτοτύφλωση του ιδίου, μετά την αποκάλυψη των ακούσιων παραπτωμάτων τους, που έφεραν τη συμφορά, θα επιφέρει την -κατά τον Αριστοτέλη- «των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν• προκαλεί ταυτόχρονα και τον οίκτο των θεατών που, από το φόβο παρόμοιων δικών τους παθημάτων, ταυτίζουν τον εαυτό τους με τον ήρωα.

Είναι και αυτός ένας από τους λόγους για τους οποίους το θέατρο στην αρχαιότητα, με τέτοια έργα που διατηρούν την επικαιρότητά τους μέχρι σήμερα, είχε αποκληθεί «λαϊκό σχολείο». Ο Περικλής είχε θεσπίσει τα «θεωρικά» και οι παραστάσεις αρχαίου δράματος προσλάμβαναν ξεχωριστή λαμπρότητα, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από την παρατιθέμενη εικόνα, όπου γίνεται αναπαράσταση αρχαίου δράματος στο αρχαίο θέατρο Διονύσου, το σημαντικότερο υπαίθριο θεατρικό χώρο της αρχαίας Αθήνας. 

Και είναι μεν γεγονός ότι, σχετικά με την δραματική τέχνη στην αρχαιότητα, ο άνθρωπος έκανε τα πρώτα βήματα, για να βαδίσει από την αχλύν των μύθων στο φως της γνώσης, της αλήθειας και της προσωπικής δημιουργίας, συμβολικά, με τη βοήθεια του Τιτάνα Προμηθέα που έκλεψε από τους θεούς το φως της γνώσης για να το προσφέρει στους ανθρώπους. Σύντομα όμως η ίδια τέχνη της τραγικής ποίησης, θα μας πάει από το μύθο στην πραγματικότητα, με το δημιουργό του Οιδίποδα, το Σοφοκλή. Αυτός μέσα από το άλλο, γνωστό από τα μαθητικά χρόνια, δραματικό έργο -την Αντιγόνη- θα στείλει σε όλο τον κόσμο τον υπέροχο ύμνο προς τον άνθρωπο και τα προσωπικά του δημιουργήματα -τεχνικά, κοινωνικά και πνευματικά• αρχίζει με τη φράση «πολλά τα δεινά και ουδέν ανθρώπου δεινότερο πέλει» και καταλήγει με τη χαρακτηριστική, αρκούντως διαφωτιστική και καθαρά ανθρωπιστική φράση: «Και φθέγμα(=λαλιά)και ανεμόεν φρόνημα(= σκέψη σαν την πνοή του ανέμου) και αστυνόμους οργάς (=επιθυμία για έννομη ζωή στις πόλεις) εδιδάξατο».

Δεν ξέρω αν κατά τη διδασκαλία προσέξατε πως το ειδικό βάρος σ’ αυτήν τη φράση βρίσκεται στο ρήμα «εδιδάξατο», που είναι ρήμα μέσης φωνής και φανερώνει ότι το υποκείμενο (εδώ ο άνθρωπος) ενεργεί και η ενέργεια (η διδαχή) επιστρέφει στον εαυτό του. Αυτό σημαίνει, κατά το Σοφοκλή, πως ό,τι πέτυχε ο άνθρωπος στη ζωή του το πέτυχε με τις δικές του δεξιότητες, είναι καρπός της δικής του επινοητικότητας, αυτενέργειας και πρωτοβουλίας. Μας στέλνει δηλαδή, με τα έργα του ο Σοφοκλής μηνύματα καθαρά διαφωτιστικά, ανθρωπιστικά.

Εδώ ακριβώς οφείλεται και το γεγονός ότι το έργο του διακρίθηκε για τη διαχρονικότητά του και απασχόλησε, κατά καιρούς, επίσημες προσωπικότητες. Γνωρίζουμε όλοι πως ο μύθος του Οιδίποδα οδήγησε τον πατέρα της Ψυχανάλυσης, τον Σίγκμουντ Φρόυντ στην απόφαση να ασχοληθεί με μακροχρόνιες έρευνες γύρω από το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα και ξεκινώντας από τη σκέψη πως αν η μοίρα του μυθικού Οιδίποδα μας συγκινεί αυτό οφείλεται στο γεγονός πως θα μπορούσε να είναι και δική μας μοίρα, κατέληξε στο συμπέρασμα πως πρόκειται για ένα φυλογενετικό φαινόμενο το οποίο είναι η πηγή έντονων προβληματισμών στους ανθρώπους και πως η επιτυχής αντιμετώπισή του αποτελεί το κλειδί για την επίλυση βασικών προβλημάτων της νεολαίας.

Ούτε πάλι είναι τυχαίο το γεγονός πως ο δικός μας ποιητής Γεώργιος Σεφέρης, κατά την τελετή της απονομής του βραβείου Νόμπελ -το Δεκέμβριο του1963- στη Στοκχόλμη, έκλεισε τη ομιλία του για την άμεση και αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής ηθικής συνείδησης, από την αρχαιότητα ως τη σημερινή εποχή και για την αναγκαιότητα και τη λειτουργία της ποίησης στο σύγχρονο κόσμο, με τη φράση: «Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της -Τί έστιν ο τετράπουν και δίπουν και τρίπουν γίγνεται;-η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη άλλαζε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας αναλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα».

Κάποιες σκόρπιες σκέψεις με αφορμή την παρακολούθηση -για μια ακόμα φορά- της παράστασης της τραγωδίας Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή στο αρχαίο θέατρο της Δωδώνης, πρόσφατα.