Η «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή

 Την ηρωίδα Ηλέκτρα την εμφανίζουν στις τραγωδίες τους και οι τρεις μεγάλοι τραγικοί ποιητές της αρχαίας Ελλάδας: Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης. Καθένας με την δική του δραματική τέχνη.

Ο Αισχύλος την παρουσιάζει στις «Χοηφόρες» που είναι η μεσαία τραγωδία της τριλογίας «Ορέστεια». Οι άλλες δύο είναι «Αγαμέμνων» και «Ευμενίδες».

Του Ευριπίδη η «Ηλέκτρα» είναι το άτομο «σκέτο», απόλυτα ρεαλιστικό «οίον είναι».Η υπόθεση στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή: Ο Ορέστης είναι γιός του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Όταν ο Αγαμέμνων επέστρεψε από την Τροία, ο Ορέστης ήταν 12 (δώδεκα) χρονών. Η Κλυταιμνήστρα και ο εραστής της Αίγισθος σκότωσαν τον Αγαμέμνονα. Ο παιδαγωγός του Ορέστη φοβούμενος μήπως φονεύσουν και το μικρό Ορέστη, τον πήρε και έφυγαν από τις Μυκήνες για να μη τον σκοτώσουν. Μετά από αρκετά χρόνια, ένα πρωινό (χαράματα) έρχονται ο Ορέστης, ο ξάδελφός του Πυλάδης και ο παιδαγωγός του που τον έσωσε από τους φονιάδες του Αγαμέμνονα.

Ο Ορέστης τους μιλάει για το σχέδιό του να εκδικηθεί το φόνο του πατέρα του, σύμφωνα με τον χρησμό του Απόλλωνα. Ο Ορέστης έχει μεγαλώσει και δεν τον γνωρίζει η αδελφή του Ηλέκτρα. Ο παιδαγωγός λέει ότι ο Ορέστης σκοτώθηκε σε αρματοδρομία. Ο Ορέστης μιλάει στον Πυλάδη και τον παιδαγωγό και λέει το σχέδιό του. Βογγιτά ακούγονται από το παλάτι. Οι τρεις άντρες φεύγουν για να πάνε στον τάφο του Αγαμέμνονα, για να χύσουν χοές (προσφορά στους νεκρούς). Αυτό επίστευαν ότι θα τους φέρει επιτυχία του σκοπού τους. Εμφανίζεται η Ηλέκτρα η οποία αρχίζει έναν παθητικότατο θρήνο για τον άμοιρο πατέρα της, που χάθηκε με ελεεινό και ανάξιο θάνατο και τελειώνει με επίκληση στους θεούς να εκδικήσουν το φόνο του πατέρα της και να της στείλουν βοηθό και εκδικητή τον αδελφό της τον Ορέστη.

Μπαίνει ο χορός των γυναικών. Μάταια προσπαθεί να την παρηγορήσει και να την πείσει να βάλει μέτρο στους θρήνους της. Η Ηλέκτρα εκδηλώνει την αμετάτρεπτη απόφασή της «να μη κλείσει τις φτερούγες των θρήνων της και να μην απαρνηθεί των γονιών της την μνήμη αν τον φόνο δεν πληρώσουν με φόνο οι φονιάδες».

Πιο έντονα χαρακτηρίζεται η αποφασιστικότητα της Ηλέκτρας από την εμφάνιση της αδελφής της Χρυσόθεμης, που έχει τελείως διαφορετικό χαρακτήρα. Αδύνατη και συμβιβαστική. Η Ηλέκτρα κατορθώνει να πείσει την αδελφή της να μην εκτελέσει την εντολή που της έδωσε η Κλυταιμνήστρα (ύστερα από ένα φοβερό όνειρο που είδε) να πάει να χύσει σπονδές στον τάφο του πατέρα τους Αγαμέμνονα (οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι οι ψυχές των νεκρών μπορούσαν να ωφελήσουν ή να βλάψουν τους ζώντες ανάλογα με τις σπονδές που θα έκαναν στον τάφο). Αλλά η Ηλέκτρα της είπε να παρακαλέση τον πατέρα τους να βγει να βοηθήσει πρόθυμα τα παιδιά του…

Μετά την αναχώρηση της Χρυσόθεμης, παρουσιάζεται η Κλυταιμνήστρα. Πηγαίνει να κάμει δέηση στον Απόλλωνα να ξορκίσει τους τρόμους που πήρε από το όνειρο που είδε. Ακολουθεί μια τρομερή σύγκρουση μεταξύ μάνας και κόρης (λογομαχία).

Από εδώ και πέρα τα γεγονότα διαδέχονται το ένα το άλλο με καταπληκτική γοργότητα. Μετά την προσευχή της Κλυταιμνήστρας στον Απόλλωνα, μπαίνει ο παιδαγωγός, φέρνοντας την ψεύτικη είδηση πως πέθανε ο Ορέστης σε αρματοδρομία. Η Ηλέκτρα ξεσπάει σε γοερούς θρήνους και πέφτει σε μεγάλη απελπισία. Σ’ αυτή την κατάσταση τη βρίσκει η Χρυσόθεμη, όταν έρχεται τρέχοντας από τη χαρά της, για να της αναγγείλει πως από φανερά σημάδια και από προσφορές που είδε πάνω στον τάφο του πατέρα τους είναι βέβαιη πως γύρισε ο Ορέστης. Η Ηλέκτρα λυπάται την αδελφή της για την τρέλα της και της αναγγέλλει τον θάνατο του αδελφού τους. Στην απόγνωσή της και αφού η Χρυσόθεμη αρνείται να την βοηθήσει, παίρνει την απόφαση να πάρει μονάχη της εκδίκηση (όπως η Αντιγόνη μονάχη της έθαψε τον αδελφό της χωρίς την Ισμήνη). Μονολογεί η Ηλέκτρα και λέει: «Πρέπει, λοιπόν, μόνη και με αυτό το χέρι να το κάμω, γιατί δεν θα το αφήσω βέβαια έτσι».

Μπαίνει ο Ορέστης φέρνοντας την κάλπη που σκεπάζει την στάχτη από την αποτέφρωση (δήθεν) του νεκρού αδελφού της. Η Ηλέκτρα όταν πάρει στα χέρια της τα απομεινάρια (υποτίθεται) από το κορμί του αδελφού «του πιο αγαπημένου από τους ανθρώπους», ξεσπάει σε τέτοιο συγκλονιστικό μοιρολόι, ώστε ο Ορέστης δεν μπορεί να κρατηθεί άλλο και φανερώνεται στην αδελφή του. Ακράτητη η Ηλέκτρα ξεχύνεται η χαρά της και μόνον ο παιδαγωγός τους γλυτώνει από τον κίνδυνο να προδοθούν τα σχέδιά τους και τους συμβουλεύει να αφήσουν τις διαχύσεις της χαράς, «γιατί είναι καιρός το ζήτημα να είχε πάρει τέλος».

Η Κλυταιμνήστρα σκοτώνεται από το ίδιο το παιδί της και αμέσως κατόπιν οδηγείται στη σφαγή και ο Αίγισθος, που έτρεξε χαρούμενος να βεβαιωθεί για τον θάνατο του Ορέστη.

Όπως στην «Αντιγόνη», έτσι και στην «Ηλέκτρα» σε πολλές σκηνές παίζει σοβαρό ρόλο η αδελφική αγάπη. Ο Ορέστης για να εκδικηθεί τη μητέρα του και τον Αίγισθο για τη δολοφονία του πατέρα του, εισχωρεί στα ανάκτορα των Ατρειδών σαν ξένος που φέρνει δήθεν τη στάχτη από την αποτέφρωση του Ορέστη στην Κλυταιμνήστρα, για να περάσει με αυτόν τον τρόπο σαν άγνωστος. Στις «Χοηφόρες» ο Αισχύλος έχει επινοήσει ότι η Ηλέκτρα γνωρίζει από πριν το δόλο του αδελφού της.

Στην τραγωδία, όμως, του Σοφοκλή λείπει κάθε συνεννόηση των αδελφών, γι’ αυτό για καλύτερη, μεγάλη ωφέλεια της τραγωδίας, η Ηλέκτρα συνταράσσεται πρώτη από το οδυνηρό άγγελμα. Με χαρά όμως καταλαβαίνει αργότερα ότι ο Ορέστης δεν σκοτώθηκε στα Πύθια από ατύχημα στις αρματοδρομίες, αλλά ότι βρίσκεται κοντά για να εκδικηθεί σε λίγο τον θάνατο του Αγαμέμνονα (οδόντα αντί οδόντος). Στο άκουσμα του θανάτου του Ορέστη η Κλυταιμνήστρα παρά την αγαλλίαση που αισθάνεται ότι γλύτωσε από την τιμωρία, δεν μένει τελείως ασυγκίνητη στην είδηση του θανάτου του γιου της.

Η «Ηλέκτρα» είναι ένα από τα μεγάλα έργα του Σοφοκλή σε ένα από τα καλύτερα θέματα του μυθικού κύκλου, που κανένας αρχαίος τραγικός και από τους καλύτερους δεν θα μπορούσε να καταπιαστεί ανώτερα.

Εδώ, δίνεται αφορμή να ιδούμε το πνεύμα που κυριαρχεί στις τραγωδίες καθενός των τριών μεγάλων αρχαίων τραγικών ποιητών: Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη.

Στον Αισχύλο έχουμε το μεγαλοπρεπές, το θεοκρατικό. Όταν παραβιαστεί ο ηθικός νόμος τίποτα δεν υπάρχει πολιτεία, κράτος δικαίου. Μία είναι η λύση: Ο καθαρμός, η κάθαρχη μιας παράνομης πράξης… Η Κλυταιμνήστρα εμφανίζεται ως σύμβολο της δύναμης του κακού.

Στον Ευριπίδη είναι το άτομο «σκέτο», «οίον είναι». Απόλυτα ρεαλιστικός τόνος. Παρουσιάζει την Ηλέκτρα σύζυγο ενός ξωμάχου σε μια καλύβα (ξωμάχος = ο εργαζόμενος στους αγρούς). Αυτός ο ζευγάς είναι ένα είδος αγίου… Γενικά οι ήρωές του είναι κοινοί θνητοί.

Γενικά οι άνθρωποι του Σοφοκλή δεν είναι ούτε υπεράνθρωποι, όπως οι ήρωες των τραγωδιών του Αισχύλου (π.χ. ο Προμηθέας Δεσμώτης), ούτε κοινοί και συνηθισμένοι καθημερινοί άνθρωποι, όπως οι ήρωες του Ευριπίδη. Ο Σοφοκλής τα πρόσωπα της τραγωδίας του τα κάνει να μοιάζουν, όσο μπορεί περισσότερο, με τον ιδανικό τύπο του ανθρώπου, όπως ο καθένας τον φαντάζεται (αυτό το νόημα έχουν τα λόγια που αναφέρει ο Αριστοτέλης, ότι ο Σοφοκλής παρίστανε τους ανθρώπους «οίους είναι δει» (όπως πρέπει να είναι), ο δε Ευριπίδης τους παρίστανε «οιοί είσι» (=όπως είναι).

Εάν παραστήσουμε τη ζωή σαν θάλασσα, τότε θα έχουμε την εξής εικόνα: Ο Αισχύλος βρίσκεται σε απόσταση έξω από τη θάλασσα, ο Σοφοκλής βρίσκεται στην άκρη της θάλασσας, που μόλις αγγίζουν τα πόδια του τα κύματα, ο Ευριπίδης, βρίσκεται μέσα στη θάλασσα και παλεύει με τα κύματα!