Η σχέση της σύγχρονης με την αρχαία δημοκρατία…

Έχουμε αφήσει ανοικτό το ερώτημα στο προηγούμενο άρθρο μας για τη σχέση της σύγχρονης, της τωρινής, ελληνική δημοκρατίας και όχι μόνον με την αρχαία ελληνική και κυρίως την Αθηναϊκή, την οποίαν γνωρίζουμε καλύτερα από το σχετικό σύγγραμμα του Αριστοτέλους. 

Η απάντηση με μια λέξη είναι ότι ελάχιστη σχέση έχει. Και θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι στη χώρα μας αυτό το πολιτικό σύστημα λειτουργεί, και αυτό το αναλύσαμε στο προαναφερθέν άρθρο μας, πολύ χειρότερα από άλλες προηγμένες χώρες.

Προχωρούμε λοιπόν στο να αναφέρουμε τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά της και αφήνουμε τον αναγνώστη να κάνει ο ίδιος τη σύγκριση.

Πρώτιστα και βασικά πολιτικά δικαιώματα και αγαθά της δημοκρατίας είναι η ελευθερία, η ισονομία και ισότητα χωρίς καμιά κοινωνική ή άλλη διάκριση, η παρρησία, η δικαιοσύνη, ο σεβασμός ή, όπως το θέτει ο Περικλής, το δέος με το οποίον οι πολίτες αντιμετωπίζουν τους γραπτούς και άγραφους νόμους, η αίσθηση ότι ό πολίτης είναι μέλος ενός συνόλου, της πόλεως, και ότι έχει καθήκον να συμβάλλει ανάλογα με τις δυνάμεις του στην προστασία του δημοσίου συμφέροντος, η άμεση συμμετοχή των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων και τὸ ζῆν ὡς βούλεταί τις.

Τέτοια είναι η πολιτεία που, όπως λέει ο Περικλής στον Επιτάφιο λόγον του εκφράζοντας γι’ αυτό την περηφάνεια τη δική του και των συμπολιτών του, δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από άλλα πολιτικά συστήματα, αλλά αντίθετα είναι «παράδειγμα» για άλλους. 

Ο δῆμος, ο λαός, και όχι οι λίγοι ή οι άριστοι, έχει το «κράτος», την εξουσία, είναι κυρίαρχος και παντοδύναμος. Αυτός αποφασίζει για όλα ή για τα πιο σημαντικά θέματα με τακτικές ή έκτακτες  συνελεύσεις των πολιτών, στις οποίες γίνεται αντιπαράθεση ιδεών και ο κάθε πολίτης, πτωχός ή πλούσιος, πεπαιδευμένος ή απαίδευτος, έχει το δικαίωμα να εκφράσει την άποψή του. Και τα ψηφίσματά του έχουν ισχύν νόμου («ἡ «ἐκκλησίαν τοῦ δήμου είναι  «κυρία πάντων ἢ τῶν μεγίστων», όπως μας πληροφορεί ο Αριστοτέλης). 

Ο λαός έχει επίσης τη δικαστική εξουσία, «τὸ δικάζειν πάντας καὶ ἐκ πάντων, καὶ περὶ πάντων, ἢ περὶ τῶν πλείστων καὶ τῶν μεγίστων καὶ τῶν κυριωτάτων». Αυτός αποφασίζει για όλες τις υποθέσεις ή για τις περισσότερες ή για τις πιο σημαντικές, όπως είναι π.χ. ο οστρακισμός, η επιβολή της ποινής του θανάτου, ο πόλεμος και η ειρήνη.

Τι ήταν ο οστρακισμός; Στην έκτη πρυτανεία, πλην των άλλων, αποφασίζεται αν θα γίνει οστρακισμός, ψηφοφορία για την υποχρεωτική εξορία για δέκα έτη κάποιου πολιτικού που απέκτησε μεγάλη πολιτική δύναμη και εθεωρείτο επικίνδυνος για τη δημοκρατία.

Το δικαστικό σύστημα είναι πολύπλοκο και αποσκοπεί στην όσο το δυνατόν αντικειμενική και αμερόληπτη απονομή της δικαιοσύνης. Κατηγορούμενος και απολογούμενος έχουν ίσα δικαιώματα και ίσο χρόνο για την ανάπτυξη των επιχειρημάτων τους. Τα δικαστήρια αποτελούνται από απλούς πολίτες που ορίζονται με κλήρωση λίγο προτού αρχίσει η διαδικασία και είναι πολυπληθή ανάλογα με τη σοβαρότητα της υποθέσεως. 

Για να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες στις γενικές συνελεύσεις, καθώς και στη βουλή των 500 και στα δικαστήρια, χορηγείται μισθός, αμοιβή, σε όλους τους πολίτες που συμμετέχουν  σε αυτά. Παράλληλα, αν κάποιος βουλευτής απουσίαζε από τις εργασίες της βουλής, όχι μόνον δεν πληρωνόταν, αλλά ετιμωρείτο με πρόστιμο. («τὸ μισθοφορεῖν μάλιστα μὲν πάντας, ἐκκλησίαν δικαστήρια ἀρχάς»). 

Ποιος ήταν ο μισθός; Όσων συμμετείχαν στη γενική συνέλευση (την εκκλησίαν του δήμου) ήταν τρεις οβολοί, μισή δραχμή, για όσους κληρώνονταν ως  δικαστές ήταν αρχικά ένας οβολός που σταδιακά έγινε τρεις οβολοί. Το ίδιον ίσχυε για τις άλλες αρχές, για τους βουλευτές και άλλους. Να σημειώσουμε συγκριτικά ότι ο μισθός ενός κωπηλάτη ήταν μία δραχμή την ημέρα, διπλάσιος δηλαδή από τον μισθόν των βουλευτών.

Όλες οι αρχές είναι κληρωτές πλην εκείνων που απαιτούσαν ειδικές γνώσεις, ικανότητες και εμπειρία, όπως π.χ. του στρατηγού («τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς ἢ πάσας ἢ ὅσαι μὴ ἐμπειρίας δέονται καὶ τέχνης»), και ενιαύσιες, διαρκούσαν δηλαδή ένα έτος («τὸ ὀλιγοχρονίους εἶναι τὰς ἀρχὰς ἢ πάσας ἢ ὅσας ἐνδέχεται  τῶν ἀρχῶν τὸ μηδεμίαν ἀίδιον εἶναι»). Οπωσδήποτε, ουδεμία αρχή είναι «ἀίδιος», ισόβια δηλαδή.

Όλοι οι άρχοντες προτού αναλάβουν υπηρεσία «δοκιμάζονται» από τη βουλή και την εκκλησίαν του δήμου, δηλαδή ελέγχεται ο ιδιωτικός και ο δημόσιος βίος τους, και στο τέλος της θητείας τους δίνουν λόγο ενώπιον ειδικών λογιστών για να διαπιστωθεί η χρηστή ή όχι άσκηση της εξουσίας. Μεταξύ άλλων ελέγχεται κατά πόσον υπηρέτησαν τη στρατιωτική τους θητεία, η συμπεριφορά τους έναντι των γονέων τους και η εκπλήρωση των θρησκευτικών καθηκόντων τους.

Ορίζεται χρονικόν όριο για την άσκηση της εξουσίας: μία φορά για όλα τα αξιώματα, δύο φορές το πολύ για βουλευτής, και απεριόριστες φορές για τα στρατιωτικά αξιώματα. Αυτό σημαίνει ότι ποι περισσότεροι πολίτες τουλάχιστον μια φορά στη ζωήν τους θα υπηρετήσουν σε δημόσια αξιξώματα. Με κλήρωση, επίσης, ορίζονται οι «εὔθυνοι», η εξουσία δηλαδή των δέκα λογιστών και των δέκα συνηγόρων μεταξύ των βουλευτών για τη λογοδοσία όσων άσκησαν εξουσία. Αν κάποιος καταδικαστεί ότι έκλεψε το δημόσιο υποχρεούται να πληρώσει στο δεκαπλάσιο αυτά που έκλεψε.

Πενήντα από κάθε φυλή ασκούν την εκτελεστικήν εξουσία για 36 ημέρες. Σιτίζονται δωρεάν στο πρυτανείο. Και ονομάζεται πρυτανεύουσα φυλή. Αξιοσημείωτον είναι ότι με κλήρο επιλέγεται ο «ἐπιστάτης τῶν πρυτάνεων», που ισοδυναμεί με τον αρχηγό του κράτους, τον πρόεδρο της δημοκρατίας, του οποίου η εξουσία διαρκεί μια μέρα και μια νύκτα, (ένα μερόνυκτο) και δεν επιτρέπεται να ασκήσει αυτήν την εξουσία δίς. Υπολογίζεται ότι με αυτόν τον τρόπο πλείστοι Αθηναίοι πολίτες γίνονται αρχηγοί του κράτους μια φορά στη ζωήν τους. Ένα σύστημα συμμετοχικό που δημιουργεί πολίτες υπεύθυνους για τη διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων.

Όσοι ασκούν εξουσία ορκίζονται ότι θα την ασκήσουν δίκαια και σύμφωνα με τους νόμους, ότι δεν θα πάρουν δώρα, δηλαδή δεν θα δωροδοκηθούν, και αν δωροδοκηθούν, θα αναθέσουν χρυσόν ανδριάντα («ὀμνύουσιν δικαίως ἄρξειν καὶ κατὰ τοὺς νόμους, καὶ δῶρα μὴ λήψεσθαι τῆς ἀρχῆς ἕνεκα, κἄν τι λάβωσι, ἀνδριάντα ἀναθήσειν χρυσοῦν»).

Οι εννέα άρχοντες (ο άρχων βασιλεύς, ο πολέμαρχος, ο επώνυμος άρχων και οι έξι θεσμοθέτες), οι οποίοι κληρώνονται από την πρυτανεύουσα φυλή,  ορκίζονταν επίσης ότι, αν παραβούν κάποιον από τους νόμους, θα αναθέσουν χρυσόν ανδριάντα.

Ένας άλλος σημαντικός θεσμός είναι οι λεγόμενες «λειτουργίες». Το κράτος αναθέτει σε πλούσιους πολίτες κάποιες πολύ σημαντικές και πολυέξοδες υπηρεσίες, όπως π.χ. η τριηραρχία, η υποχρέωση συντηρήσεως και εξοπλισμού μιας τριήρους για ένα έτος, κ.ά.

Από τις πολλές γενικές και ειδικές επισημάνσεις του Αριστοτέλους για το δημοκρατικό πολίτευμα επισημαίνουμε κάποιες που θεωρούμε πολύ σημαντικές: 

Η ύπαρξη ισχυρής μεσαίας τάξεως εξασφαλίζει το αστασίαστον και την πολιτική σταθερότητα. Όταν αποφασίζουν λίγοι για όλα, αυτό είναι ίδιον της ολιγαρχίας. Ολιγαρχικώτατον είναι επίσης, όταν κληρονομείται η εξουσία από πατέρα σε γιο. Το ποιον της πολιτείας είναι ανάλογο με το ποιον των πολιτών. Αν η βάση είναι σαθρή, και το όλον πολιτικόν οικοδόμημα θα είναι σαθρόν και ασταθές.

Αντί των επιδομάτων  που χορηγούνται για ανακούφιση των πολύ φτωχών ακόμα καλύτερον είναι, αν δίνεται βοήθεια για αγορά έστω και ενός μικρού τεμαχίου γης για καλλιέργεια ή για να αρχίσει κάποιος μια εμπορική  ή άλλην επιχείρηση.

Ο αληθινά δημοκρατικός άρχων πρέπει να φροντίζει, ώστε η πλειοψηφία των πολιτών να μην είναι πολύ φτωχοί.

Καταλήγοντας, θεωρούμε ότι θα συμπλήρωναν την εικόνα κάποιες παρατηρήσεις του μεγαλύτερου πολιτικού και ηθικού φιλοσόφου που γέννησε η οικουμένη, του Πλάτωνα.

Ένα κράτος, στο οποίον είναι περιμάχητον το άρχειν, δηλαδή προσπαθεί ο καθένας να κατακτήσει την εξουσία με κάθε δυνατόν τρόπο, και στο οποίον οι μέλλοντες άρξειν ορμούν να αναμειχθούν στα δημόσια πράγματα σαν φτωχοί και πεινασμένοι με ιδιοτέλεια για αγαθά που προσδοκούν να αρπάξουν, είναι αδύνατο να έχει ευνομίαν και ευδαιμονία, μια και  ο πόλεμος θα είναι εσωτερικός,  με συνέπεια να το καταστρέψουν.

Για να αποφευχθεί αυτό, θα πρέπει να γίνει η εξουσία λιγώτερο ελκυστική. Και ο Πλάτων θεωρεί ότι ο βίος του αληθινού φιλοσόφου είναι ελκυστικώτερος του άρχειν. 

Στη δική μας ωστόσο εποχή, αυτό ίσως ακούγεται ως ουτοπικό. Το μόνον που θα μείωνε την αρχομανία, θα ήταν να μειωθούν σε τέτοιο βαθμό τα οφέλη, κυρίως τα οικονομικά, του άρχειν. Π.χ. αν εξισωνόταν ο μισθός των βουλευτών με τους μισθούς του ιδιωτικού τομέα και η πλήρης περικοπή των προνομίων.

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΤΣΟΥΡΗΣ