Ένας πανάρχαιος δρόμος με πολλή ιστορία και παράδοση...

Στη συζήτηση που κατά καιρούς γίνεται για την ανάδειξη παλιών μονοπατιών, που θα συμβάλλουν στην προβολή κάποιου τουριστικού «προϊόντος» του Νομού, δεν υπάρχουν νεότερες ειδήσεις για σύνταξη κάποιου συγκεκριμένου προγράμματος, μελέτης ή προώθησης στη φάση της εκτέλεσης.
Έστω και έτσι, και σαν μια μικρή συμβολή σε αυτή την ιδέα, και ως Πωγωνήσιος ερευνητής, θα προσθέσω μερικές σκέψεις για ένα πανάρχαιο μονοπάτι, με πολλή ιστορία της Ηπείρου, με πολλά γεγονότα στη διαδρομή, και πολλά άλλα στοιχεία που αναδεικνύουν μια τουριστική συνιστώσα μέσα στην ιδέα αυτού του προγράμματος για μια ακριτική περιοχή του Νομού.
Το μονοπάτι αυτό, έχει μείνει στην παράδοση σαν ένα παλιό ντερβένι, μιας εισόδου-εξόδου της πόλης των Ιωαννίνων, και με πολλές περιγραφές, ίσως από τους περισσότερους περιηγητές που έφθασαν στην πόλη κατά την περίοδο του Αλή πασά, και με πολλά κατάλοιπα, κτιριακών εγκαταστάσεων, τοπωνυμίων, θρύλων και σημαντικών ιστορικών γεγονότων που σχετίζονται με την πόλη των Ιωαννίνων, και των παρόδιων οικισμών, χριστιανικών μνημείων, και φυσικού περιβάλλοντος.
Το ντερβένι αυτό, «έβγαινε», ξεκινούσε, από τα Γιάννενα, από τους Αμπελοκήπους, προς τα Καρδαμίτσια, περνούσε από την Φανερωμένη, το Ροδοτόπι, τη Λαψίστα, το Πρωτόπαπα, τους αμπελώνες της Ζίτσας, όπου διατηρείται ακόμη η τοπωνυμία ντερβένι, Μαζαράκι, Παρακάλαμο, Σιταριά, Λίμνη Ζαραβίνας, Χάνι Δελβινάκι, Δάσος Μπούνας, Χάνι Ξηροβάλτου, Στενό Σκίπη και στην μετά τα συμβατικά σύνορα περιοχή, με πορεία προς Τεπελένι ή προς Αγίους Σαράντα.
Μια συνοπτική περιγραφή των τόπων, μνημείων και άλλων αξιόλογων στοιχείων που υπάρχουν ή αναφέρονται δίπλα σε αυτό το πολύ παλιό μονοπάτι, δίνει ένα μέτρο και μια εκτίμηση της αξιολόγησης  αυτού του ντερβένι, σε μια ευρύτερη παράπλευρη ζώνη με πλούσιο τουριστικό και όχι μόνο ενδιαφέρον.
Στο Χάνι Ξηροβάλτου υπήρχε επί Τουρκοκρατίας σταθμός ελέγχου διερχομένων ανθρώπων και αγαθών, όπου εισπράττονταν τα τέλη διελεύσεως (διαπύλεια),  γνωστά ως «ντερβένια», με εισπράξεις που αναφέρονται και από τον Π. Αραβαντινό.
Στη διαδρομή αυτή λειτουργούσαν Χάνια, και υπάρχουν ακόμη ίχνη, στο Ροδοτόπι-Λαψίστα (γνωστό ως Χάνι Γκριμπογιάννη), στον Παρακάλαμο, στη Λίμνη Ζαραβίνας (ένα έως τρία αναφέρονται) στο Χάνι Δελβινάκι, το Χάνι Γκουβέρι, και στον Κάμπο του Ξηρόβαλτου. Σε διάφορες θέσεις και κοντά στη διαδρομή ο Αλή πασάς είχε ανεγείρει σεράγια για δική του χρήση, ως ξενώνες και για φιλοξενούμενους. Αυτά ήταν στη Ζίτσα, στη Μόσιορη (Σιταριά), στη Λίμνη Ζαραβίνας, και στο Δελβινάκι. Στον Παρακάλαμο λειτουργούσαν και οι μπαρουτόμυλοι του Αλή πασά.
Ιερά προσκυνήματα εκατέρωθεν της διαδρομής ήταν η Μονή Προφήτου Ηλία Ζίτσης, η Μονή Σωσίνου, η Μονή Βελλάς,  το Μοναστήρι στους Αγιούς, η Μονή Αγίου Αλεξάνδρου Ζαραβίνας, η Μονή Αγίου Ιωάννου Βομπλού, η Μονή Επισκοπής μετά τη στενωπό Σκίπη. Στην Επισκοπή λειτουργούσαν και Ταμπακόμυλοι και γινόταν και πανηγύρι. Στη διαδρομή αυτή έχουν συμβεί σημαντικά ιστορικά γεγονότα από τα οποία γνωστό είναι και ένα που έχει σχέση με τα Γιάννενα από την επιδρομή Αλβανών να καταλάβουν και να λεηλατήσουν την πόλη.
Το 1833  στα στενά του Ξηροβάλτου ο Ιμίν πασάς των Ιωαννίνων προσπάθησε να σταματήσει τους Αλβανούς,  και τον βοήθησε και ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων Ιωακείμ ο Χίος, που τον ακολούθησε στην εκστρατεία και μάλιστα έζωσε το σπαθί, κάτι που απέτρεψε την επίθεση των Αλβανών οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Χριστιανοί.
Στο Ξηρόβαλτο συνέκλεινε και ένα άλλο παλιό μονοπάτι που ερχόταν από την Κορυτσά, Λεσκοβίκι, παλιό Πωγώνι και αυτό με την ονομασία «ντερβένι», που στην παράδοση έμεινε και ως παρεγνατία.
Από απόψεως φυσικού περιβάλλοντος η διαδρομή αυτή χαρακτηρίζεται από πυκνή βλάστηση, με μεγάλο τμήμα να καλύπτεται από δρυοδάση, όλων των ποικιλιών της δρυός, δρυοδάση που ο Ποταγός τα ονομάζει «Δωδωναία σειρά», με ποτάμιες ροές του Καλαμά, του Κουβαρά, την όμορφη λίμνη Ζαραβίνας, «με το τουρκουάζ χρώμα» (έτσι την αναφέρει η περιηγήτρια Στράγκφορντ), με ενδιαφέροντα βουνά, Κασιδιάρης, Μακρύκαμπος, Νεμέρτσικα, Κουτσόκρανο, με καταρράκτη (Καλαμάς), και τη γραφική μικρή χαράδρα Κουβαρά, δίπλα στο πανέμορφο διατηρητέο Δολό. Με υδρόμυλους και νεροτριβές στον Καλαμά και ίχνη παλιών στο Ρογόζι, Ποντικάτες, Πωγωνιανή, Δελβινάκι, Κτίσματα.
Η ιστορία του 1940-41 έχει αφήσει ένα βαθύ αποτύπωμα σε όλη τη διαδρομή, με ιστορίες, θρύλους, μνήμες, παράδοση για πολλές στάσεις και αφηγήσεις στο μεγαλύτερο μέρος της διαδρομής.
Η γειτνίαση της Δερόπολης  κεντρίζει το ενδιαφέρον για μια έξοδο και απόδραση στα χωριά της Βορείου Ηπείρου, γεμάτα με θρύλους, ιστορία, μνημεία και πολιτισμική παράδοση. Δίπλα στην διαδρομή υπάρχουν σε χωριά, ενδιαφέροντα Μουσεία, το Ιστορικό του Καλπακίου, του Δελβινακίου (λαογραφικό), της Στρατίνιστας (Λαογραφικό), Ζαβρόχου (λαογραφικό), Καστάνιανης(Φυσικής ιστορίας), Πωγωνιανής (λαογραφικό) και Μουσείο Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομικό.
Το μονοπάτι αυτό, αποτελεί ακόμη μια ανάμνηση ενός περάσματος, παλιού δρομολογίου στρατών και επιδρομέων από πολύ παλιά, που ίσως φθάνει και στην Ρωμαϊκή εποχή. Αλλά ακόμη πιθανόν να ήταν και ένα τμήμα του δρομολογίου, που αναφέρεται στα χρονικά της Δρυοπίδος και Αργυροκάστρου, το οποίο ακολούθησαν τα δύο Αθηναϊκά φύλα που μετανάστευσαν από την Αττική την εποχή του Θησέως στην «έρημη χώρα» της Δερόπολης, όπου κυριαρχούσε η Βελανιδιά, εξ ης και η πόλη που ιδρύθηκα Δρυϊνούπολις.
Το ντερβένι αυτό, έχει μια πλούσια καταγραφή από περιηγητές του 19ου αιώνα. O Poukevill 1806, ο Άγγλος αξιωματικός LEAK 1809, o HENRY HOLLAND  1812, ο  HUGHES 1814, η  STRAGFORD 1864. Και ασφαλώς το ίδιο μονοπάτι πέρασε και ο Λόρδος Βυρων το 1809 όταν πήγε στο Τεπελένι να συναντήσει τον Αλή πασά.
Για το μονοπάτι αυτό υπάρχει και σχετική μελέτη, και ο γράφων είχε την ευκαιρία να περπατήσει με τους μελετητές ένα τμήμα στα όρια του Πωγωνίου και να φθάσουν στο συνοριακό όριο στη θέση Σκίπη του Ξηροβάλτου, όπου αναγνώρισαν και τα ίχνη από ένα μνημείο Πολεμικού Πολιτισμού, ενός νεκροταφείου όπου ενταφιάστηκαν οι νεκροί Ιταλοί και Έλληνες στρατιώτες των συγκρούσεων στα γύρω πεδία των μαχών τον Δεκέμβριο 1940.
Είναι ευκαιρία για την Περιφέρεια και τον δραστήριο και αποτελεσματικό Περιφερειάρχη κ. Αλέξανδρο Καχριμάνη, να προχωρήσει στην υλοποίηση της ανάδειξης ενός ιστορικού και σημαντικού για την Ήπειρο παλαιού, αρχαίου και ιστορικού Ντερβένι, να το ολοκληρώσει ενιαία με τον Δήμο Ζίτσης, και να το προωθήσει πέραν των συνόρων στα όρια του ακριτικού Ηπειρωτικού Ελληνισμού σαν διασυνοριακό πρόγραμμα.
Πολλές δράσεις και μικρά προγράμματα μπορούν να αναπτυχθούν στη διαδρομή αυτού του ντερβένι, που θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη του Πωγωνίου, και μια ευκαιρία να αξιοποιηθούν στον πρωτογενή τομέα δύο μεγάλα αρδευτικά έργα που έχουν γίνει στο Ρογόζι και στον κάμπο του Ξηρόβαλτου.