Η Μονή του Αγίου Κοσμά στο Κολικόντασι Β. Ηπείρου...

Ό,τι αισθάνεται  ο ορθόδοξος ρωμιός όταν ατενίζει το κατεξοχήν μνημείο του Γένους, την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, το ίδιο νοιώθει βλέποντας την Ιερά Μονή του αγίου Κοσμά, που υπήρξε το μεγαλύτερο κεφάλαιο της φυλής μας, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και ο επιβλητικότερος λαϊκός αναγεννητής των τελευταίων χρόνων της σκλαβιάς.
Η Μονή βρίσκεται βόρεια της Απολλωνίας, στην ανατολική όχθη του Άψου ποταμού, κοντά στο χωριό Κολικόντασι της Μεγάλης Μουζακιάς. Απέχει μισή ώρα από την πόλη Φίερη.
Χτίστηκε μεταξύ Αυγούστου 1813 και Ιουνίου 1814 από τον Αλή πασά τον Τεπελενλή (1750-1822), όταν εκείνος περιέλαβε στο πασαλίκι του το Μπεράτι και την περιοχή του. Ο Αλής, μπαίνοντας στο Μπεράτι, θυμήθηκε τον πατρο-Κοσμά και κάλεσε τον μητροπολίτη Βελεγράδων Ιωάσαφ Β΄, «τον οποίον επρόσταξε να κάμη την ανακομιδήν του αγίου και να κτισθή και μοναστήριον επ’  ονόματι του αγίου τιμώμενον, επειδή τον εγνώρισεν ως αληθή άνθρωπον του Θεού». Ο ναός έγινε με τη φιλότιμη συνδρομή όλων των χριστιανών των μερών αυτών, με επιστασία του μητροπολίτου Ιωάσαφ Β’  και των προεστώτων Νικ.Μήτρου Καπετάνιου και Χατζή Ιωάννου Τζήντζου, Βερατινών.
Στην είσοδο του ναού, που βρίσκεται ΒΑ, διαβάζουμε:
ΕΝ ΕΤΕΙ ΑΠΟ ΧΡΙΣΤΟΥ/ ˌΑΩΙΔ΄ † 1814/ (ΜΗ)ΝΟΣ ΜΑΪΟΥ ΚΕ’ / ΕΚΤΙ­ΣΤΗ Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ/ ΕΠΙ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ/ ΒΕΛΙΓΡΑΔΩΝ ΚΥΡΙΟΥ ΙΩΑΣΑΦ ΗΓΟΥΜΕΝΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ/ ΠΑΝΟΣΙΩΤΑΤΟΥ ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΕΠΙΤΡΟΠΕΥΟΝΤΩΝ ΔΕ ΤΟΥ/ ΚΥΡΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΙ ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΚΟΥ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟ­ΣΥΓ­ΓΕΛΟΥ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΔΙΑ ΚΟΠΩΝ ΤΕ/ ΚΑΙ Μ(ΟΧΘ)ΩΝ ΠΑΝΤΩΝ ΤΩΝ ΕΥΣΕΒΩΝ/ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΚΛΗΡΙΚΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΛΑΪΚΩΝ.
Κάτω από την επιγραφή αυτή διαβάζουμε:
1814†  ΙΟΥ(ΝΙΟΝ) …Ε Δ(ΩΜ)Α ΤΟΥ Α/ΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ ΔΙ ΕΠΙΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑ/ΠΕΤΑΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΠΟ ΧΩΡΙΟΥ ΦΟΥΡΚΑ/ ΕΠΑΡΧΙΩΤΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΕΛΛΑΣ.
Στο εξωτερικό της κόγχης του ιερού γίνεται αναφορά στον Αλή πασά. ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ/ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΙΕΡΟΣ ΟΥ/ΤΟΣ ΝΑΟΣ ΔΙΑ ΠΡΟΣΤΑ/ΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΡΟΠΗΣ ΤΟΥ ΥΨΗΛΟΤΑΤΟΥ ΒΕΖΥΡ / ΑΛΗ ΠΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΠΕΛΕΝΗ.
Το καθολικό της Μονής είναι ρυθμού σταυροειδούς βυζαντινού. Ο τρούλος είναι οκταγωνικός με κωνική κεραμοσκεπή στέγη και τέσσερα μονόλοβα παράθυρα. Στη δυτική πλευρά υπάρχει δίλοβο κωδωνοστάσιο με ρωμαϊκό γλυπτό στο κέντρο. Τοιχογραφίες ο ναός δεν έχει. Πιθανόν να καταστράφηκαν από την υγρασία. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο, έργο του ιθ’ αι. Οι εικόνες του είναι λαϊκής ηπειρωτικής ζωγραφικής. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα του αγίου Κοσμά, που βρίσκεται δίπλα από τη Θεοτόκο, στη φυσική θέση του αγίου του ναού. Ο άγιος ευλογεί, κρατώντας στο άλλο χέρι το ιεραποστολικό του ραβδί. Γύρω εικονίζονται σκηνές από τη ζωή και το μαρτύριό του. Δυστυχώς, σήμερα ο ναός έχει συληθεί. Οι εικόνες του τέμπλου λείπουν, καθώς και μεγάλα ξυλόγλυπτα κομμάτια από αυτό. Σήμερα έχουν αντικατασταθεί με αντίγραφά τους.
Ο τάφος του αγίου Κοσμά βρίσκεται κατά μήκος του κατεστραμμένου ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου, στο κέντρο μικρού δωματίου, που πρόσφατα στεγάσθηκε. Είναι λιτός κιβωτιόσχημος, με έναν πέτρινο σταυρό. Φέρει την επιγραφή Shen Kozma – Άγιος Κοσμάς. Τα λείψανα του αγίου, τα οποία θαυματουργούν σε όσους προσέρχονται με ευλάβεια και πίστη, φυλάσσονται σε ξύλινη λάρνακα στην Αρχιεπισκοπή Τιράνων και μεταφέρονται στο μοναστήρι μόνον την ημέρα της γιορτής του.
Το 1935, λόγω των πλημμυρών του ποταμού Άψου, καταστράφηκε η δυτική πλευρά του μοναστηριακού συγκροτήματος του αγίου Κοσμά. Μαζί καταστράφηκε και η παλιότερη εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, το κτίριο του Επισκοπείου και το σχολείο που έκτισε ο Αλή πασάς. Από το ναό των Εισοδίων σώζεται μόνον ο βόρειος τοίχος και η μισή κόγχη του ιερού, όπου διαβάζουμε: † ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΟΥΤΟΣ ΝΑΟΣ ΔΙ/Α ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ Μ(ΗΤ)ΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΒΕΛΕΓΡΑΔΩΝ ΙΩΑΣΑΦ ΕΞΟΔΩΝ ΤΕ ΚΑΙ / ΚΟΠΩΝ ΠΑΝΤΩΝ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΙΕΡΕΩΝ ΤΕ ΚΑΙ / ΛΑΪΚΩΝ: ˌΑΨΠΒ΄ ΙΟΥΛΙῼ Λ’ .
Λόγω των πλημμυρών του ποταμού το χωριό Κολικόντασι μετακινήθηκε ανατολικότερα στους λοφώδεις σχηματισμούς, στην κορυφή των οποίων βρίσκεται η βυζαντινή Μονή της Παναγιάς Ανδρονίτσας ή Αρδευούσης, όπου είχαν εγκλεισθεί οι μοναχοί του Πατροκοσμά, όταν εκείνος συνελήφθη, και όπου μόνασε ο πολύς Μοσχοπολίτης Διδάσκαλος του Γένους Νεκτάριος Τέρπος.
Η Μονή του αγίου Κοσμά αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία του Γένους. Με τη βοήθεια του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και την υψηλή επιστασία του Αρχιεπισκόπου Αναστασίου σήμερα η Μονή έχει αποκατασταθεί πλήρως. Τώρα που τα πράγματα έχουν ηρεμήσει στην Αλβανία είναι πολύ εύκολη μια προσκυνηματική επίσκεψη στην Ιερά Μονή του αγίου Κοσμά. Πρόκειται για προσκύνημα στο ναό του μεγαλύτερου Έλληνα μετά την άλωση και ένα αναβάπτισμα στις ρίζες της ματωμένης ρωμιοσύνης.