ΦΑΝΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΕΞΙΘΡΗΣΚΙΑ…

Στην πορεία των αιώνων και τα δύο φαινόμενα αυτά τα βλέπουμε ή να ταυτίζονται ή να διαφοροποιούνται.
Στη σημερινή μας, όμως, εποχή, που φωνάζουμε για ελευθερίες και δικαιώματα των ανθρώπων, ούτε καν πρέπει να διανοηθούμε κάποιον συσχετισμό τους. Και όπου τον συναντούμε σε μεμονωμένες περιπτώσεις, τον απορρίπτουμε χωρίς δεύτερη κουβέντα.
Επιβάλλεται, όμως, μια συνοπτική και γενική αναφορά στο θέμα, για ενημέρωση και προβληματισμό.
Και μας το επιβάλλει περισσότερο η διαφορετική εικόνα της κοινωνικής μας ζωής σήμερα, αφού κύμα οικονομικών μεταναστών και προσφύγων, που κουβαλούν μαζί τους και τη δική τους θρησκευτική πίστη κ.ά., κατακλύζει την πατρίδα μας.
Το πώς θα συμπεριφερθούμε προς τους ανθρώπους αυτούς και ποιες οι σχέσεις μας μαζί τους, αυτό μας το καθορίζει πρωτίστως το χριστιανικό μας βίωμα. Και αυτή, λοιπόν, η πίστη μας που περιέχει ένα από τα πιο σημαντικά μηνύματά της, το μήνυμα της αγάπης προς τους συνανθρώπους μας, ακόμη και προς τους εχθρούς, μας υποδεικνύει ότι πρέπει να τους δείξουμε αγάπη, κατανόηση και αλληλεγγύη.
Η παραβολή του Καλού Σαμαρείτη και το κήρυγμα του Απ. Παύλου περί ισότητας των ανθρώπων (Γαλ. 3, 28) είναι ενδεικτικά της καθολικότητας που πρέπει να χαρακτηρίζει τη χριστιανική αγάπη.
Και στα σχολικά μας βιβλία γίνεται συχνή αναφορά στο σεβασμό προς κάθε άλλη θρησκεία.  Όπως λ.χ. τονίζεται στο σχολικό βιβλίο της Γ’ Γυμνασίου (σελ. 245), ότι η Εκκλησία είναι χώρος αγάπης και ζωής. «Ο φανατισμός και η μισαλλοδοξία δεν έχουν σχέση με το ορθόδοξο ήθος. Οδηγούν τον άνθρωπο στην πνευματική τύφλωση και σε επικίνδυνα αδιέξοδα. Οφείλουμε λοιπόν να είμαστε σε συνεχή διάλογο με τους άλλους, σεβόμενοι την πίστη και τις αρχές τους».
Και παρόλα αυτά, νομίζουμε, ότι το πρόβλημα μπορεί να περιορίστηκε αλλά δεν εξαλείφτηκε. Γι’ αυτό ακολουθούν οι παρακάτω ταπεινές μας σκέψεις.
1. Φανατισμός
Φανατισμός: ως λέξη προέρχεται από τα λατινικό Fanum (=ιερό). Fanatici στην αρχαία Ρώμη ονομάζονταν οι μανιώδεις οπαδοί της πολεμικής θεάς Μπελόνα. Στα ελληνικά η απόδοσή του σχετίζεται με το φαινόμενο της μισαλλοδοξίας, με τον «ζηλωτισμό».
Φανατισμός είναι η τυφλή και απόλυτη αφοσίωση σε μια ιδεολογία, οργάνωση ή ακόμη και σε μεμονωμένο πρόσωπο, που το κάνουμε είδωλο – «Θεό» στη ζωή μας. Αλλά και η έντονη αντίθεση «κατά παντός ετεροειδούς, ετεροδόξου, ετεροβιούντος».
Τουναντίον δεν ανήκει στον φανατισμό η οποιαδήποτε συνεπής αφοσίωση σε κάποια πίστη και σε ανώτερα ιδανικά, όπως για παράδειγμα ο υγιής και αγνός πατριωτισμός (ενώ ο σωβινισμός είναι φανατισμός).
2. Ποιοι λόγοι ευνοούν και καλλιεργούν το πνεύμα του φανατισμού;
Κατά βάση είναι υλικοί, πνευματικοί, ψυχολογικοί και ηθικοκοινωνικοί.
Για να γίνουμε κατανοητοί αναφέρουμε παραδείγματα:
• Οικονομικά προβλήματα, ανεργία, ιδιοτέλεια, φτώχεια …
• Προκαταλήψεις, σκοταδισμός, άγνοια, αμορφωσιά …
• Πάθος, άγχος, υπαρξιακή αγωνία και μεταφυσική αναζήτηση, κόμπλεξ – συμπλέγματα, απόρριψη…
• Κρίση αξιών, εγωϊσμός, μισαλλοδοξία, οι «μεσσιανισμοί» της εποχής μας, θρησκευτική και κάθε άλλου είδους απολυτοποίηση, ανταγωνισμός, καταπίεση, μόδα, επιδράσεις της οικογένειας και των Μ.Μ.Ε., έλλειψη σωστής διαπαιδαγώγησης από τα σχολεία κ.ά.
3. Τι συνέπειες έχει ο φανατισμός στη ζωή μας;
Πνευματικές: Καλλιεργούνται η μονομέρεια, ο δογματισμός και το αλάθητο του δόγματος ή και ηγέτη ακόμη, είτε πολιτικός είναι αυτός είτε θρησκευτικός. «Τυφλώνεται» ο άνθρωπος πνευματικά και «ναρκώνεται» η σκέψη του, και έτσι τελικά αλλοτριώνεται.
Ψυχολογικές: Η καλλιέργεια του φανατισμού έχει σαν απόρροια την αγριότητα, τις εκδηλώσεις βίας και επιθετικότητας, αφού ο άνθρωπος δεν ελέγχει τον εαυτό του και κυριαρχείται από τα κατώτερα ένστικτα. Έτσι, συγχρόνως, καλλιεργείται η ψυχολογία του όχλου.
Ηθικοκοινωνικές: Καταλύονται τα όρια της ελευθερίας και τα δικαιώματα του ανθρώπου, κλονίζονται οι ηθικοί φραγμοί και δικαιώνονται ακόμη και απάνθρωπες ενέργειες. Μεταξύ των ατόμων της ανθρώπινης κοινωνίας επικρατούν η εχθρότητα, οι αντιθέσεις με τις ανάλογες οξύνσεις, ο ανταγωνισμός, συγκρούσεις, βία, καταστροφές, αφού φυγαδεύεται η ειρήνη.
Ο άνθρωπος τελικά μαζοποιείται και χάνει την ελευθερία του, αφού δείχνει τυφλή υποταγή και γίνεται πειθήνιο όργανο.
Πολιτικές: Η πόλωση, λέξη που επικράτησε στο χώρο της πολιτικής, μαζί με τα πάθη και την απολυτοποίηση, γίνονται εχθροί της δημοκρατίας και την δυναμιτίζουν κυριολεκτικά.
Άρα, σε οποιοδήποτε χώρο, λοιπόν, κι αν συναντάται ο φανατισμός (θρησκεία, πολιτική, αθλητισμό, ποδόσφαιρο κ.α.) είναι απαράδεκτος και καταδικαστέος από κάθε ανθρώπινη υγιή συνείδηση, λογική και ηθική.
Είναι μαύρη κηλίδα για τον πολιτισμό μας.
4. Θρησκευτικός φανατισμός
Χριστιανικά, τουλάχιστον, μπορεί να βρει περιθώρια να αναπτυχθεί ο θρησκευτικός φανατισμός ;
Βεβαίως, όχι, και ούτε επιτρέπεται. Γιατί ο Χριστιανισμός είναι η εν Χριστώ αποκεκαλυμμένη αλήθεια και ως βασικά πνευματικά «όπλα» έχει : την ελευθερία, την ελεύθερη προαίρεση («εί τις θέλει οπίσω μου ελθείν…»), την πειθώ και την προσευχή. Αυτόματα τίθεται εκποδών η χρήση της βίας. Αμετακίνητος μένει μόνο στα δόγματά του, που είναι αξιώματα, αλήθειες «υπέρ λόγον».
Γι’ αυτό δεν δικαιολογείται οποιοσδήποτε ιερός πόλεμος που συνοδεύεται με τον φανατισμό και τον ζούμε και σήμερα στον ισλαμικό χώρο, όπως το δηλώνουν αυτοί που τον πραγματοποιούν. Παρόλα αυτά και ο Χριστιανισμός δέχθηκε και δέχεται επιθέσεις από φανατικούς που ανήκαν σε άλλο θρησκευτικό δόγμα, όπως λ.χ. από τους μουσουλμάνους ιδιαίτερα στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, αλλά και σήμερα στη Μέση Ανατολή και αλλού.
Διωγμούς υπέστη η Εκκλησία από την αρχή της συστάσεώς της και πρώτα – πρώτα από τους φανατικούς Ιουδαίους και ύστερα από τους Εθνικούς (ειδωλολάτρες).
Ο φανατισμός των ειδωλολατρών κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους διαφαίνεται και υλοποιείται με τους διωγμούς εναντίον των χριστιανών.
Τέτοιος μάλιστα ήταν ο φανατισμός, ώστε και γονείς ακόμη, ειδωλολάτρες, παραμερίζοντας το γονικό φίλτρο, σφαγίασαν με τα ίδια τους τα χέρια τα παιδιά τους, όπως λ.χ. αυτό συνέβη με τη μεγαλομάρτυρα Αγ. Βαρβάρα από τον ίδιο τον πατέρα της.
Στην πορεία των 2000 χρόνων του χριστιανισμού οπωσδήποτε συνέβησαν και παρεκτροπές εκ μέρους φανατικών χριστιανών, είτε στον ίδιο τον εκκλησιαστικό χώρο (λ.χ. με τους παπικούς, με τους αιρετικούς, με τους εικονομάχους κ.ά.) είτε σε αλλόδοξους ή ετερόθρησκους είτε… (λ.χ. Ιερά εξέταση).
Αυτά τα καταδικάζει όχι μόνο ο Χριστιανισμός αλλά και κάθε υγιής χριστιανική συνείδηση.
Μορφές θρησκευτικού φανατισμού. Ως τέτοιες μπορεί να θεωρηθούν:
• Η θρησκοληψία, που είναι αρχικά μια τυπική τήρηση εντολών, αλλά κατόπιν καταντά μια νοσηρή θρησκευτικότητα.
• Ο πουριτανισμός με τις υπερβολές του στην ηθική διάσταση της ζωής.
• Ο συντηρητισμός που συνδέεται με την προσκόλληση στα καθιερωμένα, δίχως να συγχωρεί και να δικαιολογεί κάποιες αλλαγές σ’ αυτά.
• Ο προσηλυτισμός που έχει ως σκοπό να προσελκύσει οπαδούς, με αληθοφάνειες, με οικονομικά δολώματα κ.ά.
• Η θεοκρατία που ίσχυσε στο παρελθόν αλλά και παρατηρείται και σήμερα σε μουσουλμανικές χώρες και που την πολιτική εξουσία ασκούν «εκπρόσωποι του Θεού».
• Ο θρησκευτικός επεκτατισμός (το θρησκευτικό imperium) που έχει ως σκοπό την εξάσκηση μιας θρησκείας με τη βία.
5. Ποια αίτια τον προκαλούν τον θρησκευτικό φανατισμό;
Αυτά είναι κυρίως :
Ψυχολογικά: Οι διάφορες ψυχονευρώσεις και άγχη οδηγούν τον άνθρωπο στην «ιδεοληψία».
Θρησκευτικά: Ορισμένοι θρησκευτικοί ηγέτες, από υπερβολικό ζήλο, εξωθούν ή παροτρύνουν τους οπαδούς της θρησκείας τους να εργασθούν για τη βίαιη διάδοση του θρησκευτικού τους «πιστεύω».
Πολιτικοκοινωνικά: Δηλαδή γίνεται προσπάθεια αναζήτησης εχθρών, για να ξεπεραστούν κοινωνικά ή οικονομικά προβλήματα. Παραδείγματα φανατισμού αναφέρθηκαν πιο πάνω. Εδώ υπενθυμίζουμε μόνο κείμενα και ενέργειες που δείχνουν πνεύμα ανεξιθρησκίας :
- Το λεγόμενο «Διάταγμα Μεδιολάνων» 313μ.Χ. από Μ. Κων/νο.
- Διακηρύξεις δικαιωμάτων του ανθρώπου από τη Γαλλική Επανάσταση (1789) και του Ο.Η.Ε. (1948).
- Σύνταγμα Τροιζήνας (1827) και σύγχρονο Σύνταγμα Ελλάδας (1975).
6. Ποιά η θέση του Χριστιανισμού απέναντι στους ετεροδόξους και γενικά στον κάθε είδους φανατισμό;
Όπως γράψαμε ανωτέρω, είναι αντίθετος σε κάθε μορφή φανατισμού και δεν έχει καμιά σχέση με το ευαγγελικό πνεύμα.
Ο ίδιος ο Χριστός έδωκε το παράδειγμα του σεβασμού προς τους αντιθέτους, προς τους εχθρούς του. Και ούτε χρησιμοποιήθηκε ποτέ και πουθενά η βία ως μέσο για τη διάδοση της χριστιανικής πίστεως, από την ίδια την Εκκλησία.
Ίσως όμως να έγιναν λάθη από κάποιους φανατικούς – ζηλωτές πιστούς της και αυτό από υπέρμετρο ζήλο. Η στάση αυτή καταδικάζεται.
Τουναντίον η Ορθόδοξη Εκκλησία (διαφοροποιημένη από τη Δυτική) σεβάστηκε τους λαούς, όπου έκανε Ιεραποστολή. Σεβάστηκε τη θρησκεία τους, την εθνική τους συνείδηση, τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους. Για παράδειγμα αναφέρουμε τον Μεθόδιο και Κύριλλο στους σλαβικούς λαούς και τους Ιεραποστόλους (λ.χ. τον νυν Αρχιεπίσκοπο Αλβανίας κ. Αναστάσιο) στην Αφρική και αλλού.
7. Πώς αντιμετωπίζεται γενικά ο φανατισμός, για να περιορίσουμε τις ανωτέρω αρνητικές συνέπειές του;
• Με τη σύνεση και τον φρονηματισμό πρώτα – πρώτα των ηγεσιών (θρησκευτικών, πολιτικών, αθλητικών …) και την αποβολή από πάνω τους του πνεύματος του φανατισμού. Να μη φανατίζονται οι ίδιοι οι ηγέτες αλλά και να μη φανατίζουν το λαό, τους πιστούς της θρησκείας, τους οπαδούς οργανώσεων ή αθλητικών ομάδων κ.ά.
• Με τη σωστή διαπαιδαγώγηση απ’ όλους τους θεσμούς (Εκκλησία, Σχολείο, Πολιτεία). Να καλλιεργούνται: ήρεμο διαλογικό κλίμα (που θ’ απορρίπτει συγχρόνως και τις προκαταλήψεις), το πνεύμα της κριτικής και η ολοκλήρωση της προσωπικότητας και η δημοκρατική μας συνείδηση.
• Να ληφθούν μέτρα κατά της βίας από την ίδια την Πολιτεία, μαζί με τη διαπαιδαγώγηση του λαού. Γιατί οι νόμοι μπορεί να περιορίζουν το κακό, αλλά δεν το εξαλείφουν ολοκληρωτικά. Αυτό επιτυγχάνεται μόνο από ολοκληρωμένες ηθικές προσωπικότητες.
Ο Χριστιανισμός συμβάλλει προς αυτή την κατεύθυνση :
• Με την ευρεία θεώρηση του πράγματος και την ταπείνωση.
• Με το πνεύμα της οικουμενικότητας και καθολικότητας της αγάπης, που επεκτείνεται ακόμη και στους εχθρούς.
• Με την ανεκτικότητα και την ανεξικακία.
• Με το σεβασμό της ελευθερίας και γενικά των δικαιωμάτων και των οιωνδήποτε θρησκευτικών και ιδεολογικών πεποιθήσεων των άλλων.
• Με την καταπολέμηση των παθών μας (εγωϊσμού μας, που αποτελεί τον πυρήνα της αμαρτίας, πείσματος και μισαλλοδοξίας).
Και όλα αυτά μπαίνουν βέβαια σε βάση αμοιβαιότητας και αλληλοσεβασμού μεταξύ των θρησκειών, για να φέρουν το επιθυμητό κοινωνικό και ανθρωπιστικό αποτέλεσμα: Την κοινωνία των αγγέλων!