Οι πρώτοι σκοτεινοί αιώνες της Τουρκοκρατίας…

- Του ΝΙΚΟΥ Θ. ΥΦΑΝΤΗ

Ο Γεννάδιος Σχολάριος, μετά την άλωση της Βασιλεύουσας, θρήνησε τους άμοιρους Έλληνες με τούτα τα θλιβερά λόγια: «Οίμοι· τι πρώτον οδύρωμαι; την εν τοις σώμασι δουλείαν Ελλήνων, ή την εν ταις ψυχαίς φθοράν...».

Ο Γεννάδιος είναι ο πρώτος Πατριάρχης Κων/πόλεως μετά την άλωση (1405-1472). Η άλωση της Βασιλεύουσας είναι μεγάλος σταθμός στην ιστορία του ελληνικού έθνους. Είναι γεγονός ότι έπαιξε βασικό ρόλο στη διαμόρφωση του νέου Ελληνισμού. Οι πρώτοι αιώνες μετά την άλωση, ως τα μέσα του 17ου αιώνα που αρχίζει δειλά η πνευματική αναγέννηση, είναι οι σκοτεινοί αιώνες που αποτελούν τον πραγματικό ελληνικό μεσαίωνα. Είναι το χάος, το απόλυτο σκοτάδι, η εξουθένωση του λαού που χάνει τον προσανατολισμό του, χωρίς καθοδήγηση, χωρίς να τον κατευθύνει κάποιος σε μια σωτήρια πορεία.
Προσπάθεια του λαού, κυρίως τους δύο πρώτους αιώνες της σκλαβιάς, ήταν να σταθεί στα πόδια του, να επιβιώσει σε ένα σκληρό εχθρικό περιβάλλον, ταπεινωμενος και εξουθενωμένος. Ταμπουρωμένος γύρω από την Εκκλησία και τις δημιουργηθείσες κοινότητες, μέσα σε μια αποπνικτική ομίχλη, αγωνιά απελπισμένα και επιζητεί διέξοδο από τα δεινά, από την τραγωδία και την απελπιστική κατάσταση του σώματος και της ψυχής.
Θα πρέπει να πούμε ότι μέσα σ’ αυτό το χάος και την απελπισία, σ’ αυτούς τους αιώνες του σκότους, υπάρχουν οι ιστορικές βάσεις της διαμόρφωσης της ελληνικής κοινωνίας, του νέου ελληνικού κόσμου. Τότε πραγματοποιούνται εσωτερικές ζυμώσεις της μελλοντικής πνευματικής, πολιτικής και οικονομικής ανάπτυξης. Αυτή την δύσκολη εποχή, εποχή μεγάλων κλυδωνισμών και κινδύνων, μπαίνουν τα θεμέλια του ελληνικού κόσμου.
Μέσα σ’ αυτό το χάος επιζούν, εργάζονται και δημιουργούν τους πυρήνες της ζωής του τόπου, κληρικοί, λόγιοι, έμποροι, πολεμιστές, αντιγραφείς χειρογράφων και πολλοί άλλοι ανώνυμοι άνθρωποι, που διέθεσαν τη ζωή τους στην υπηρεσία του Γένους. Από αυτούς αρκετοί ζουν στην σκλαβωμένη Ελλάδα, πολλοί μεταναστεύουν στην Ιταλία και στις Βόρειες Βαλκανικές χώρες, φτάνοντας μέχρι τη Ρωσία. Στις νέες πατρίδες τους μεταφέρουν τον χιλιόχρονο βυζαντινό πολιτισμό και συμβάλλουν στη δημιουργία του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Κυρίως οι λόγιοι που μετανάστευσαν αντιπροσωπεύουν, από το ένα μέρος τη γραπτή και προφορική κληρονομιά της αρχαίας σοφίας με το σύνολο των θεσμών και παραδόσεων, ηθών και εθίμων, και από το άλλο την Ορθόδοξη Εκκλησία με την οργάνωσή της. Η ισχυρή εκκλησιαστική παράδοση που παρουσιάζει ζωντανή την εικόνα του Βυζαντίου αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνεται η πνευματική ζωή του ελληνικού έθνους.
Η Εκκλησία ελέγχει τις πνευματικές εκδηλώσεις των υποδούλων Ελλήνων, δηλώνοντας έτσι την σπουδαιότητά της ως ιστορικού παράγοντα εκείνης της εποχής. Η ιστορία του Ελληνισμού επί Τουρκοκρατίας είναι η ιστορία των ζυμώσεων και ανακατατάξεων του ελληνικού κόσμου. Το κατατρεγμένο ελληνικό έθνος, διασκορπισμένο από τις καταπιέσεις και τις διώξεις, εκτείνει τη δράση του και έξω από τον ιστορικό χώρο.
Ο ελληνικός κόσμος ζει μέσα σε έναν χώρο γνωστό από τα αρχαία χρόνια, δηλαδή στην ελληνική Χερσόνησο, στα νησιά και στη Μικρά Ασία, μέσα στην ποικιλία που παρουσιάζει κάθε ελληνική γωνιά. Σ’ αυτόν τον χώρο συνθέτει την νέα εικόνα. Στις ορεινές περιοχές φανερώνεται ένας νέος κόσμος, ένας κόσμος που αποτελεί το θεμέλιο, το υπόβαθρο της προεπαναστατικής ελληνικής κοινωνίας. Οι περιπέτειες του έθνους εκφράζονται με τον καθημερινό προφορικό λόγο, τις εκατοντάδες λέξεις, εκφράσεις, παροιμίες, που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ομιλία και κλείνουν μέσα τους την καταφρονεμένη ζωή των Ελλήνων στα χρόνια της σκλαβιάς.
Ακολουθώντας τον δύσκολο και ανηφορικό δρόμο της πορείας του νέου Ελληνισμού κάτω από τον ζυγό της σκλαβιάς, καθώς και την πνευματική και πολιτιστική του πορεία, φτάνουμε με βεβαιότητα στην αναγέννηση του έθνους και στην Παλιγγενεσία.
Το κυρίαρχο στοιχείο για να φτάσουμε στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία είναι η ιστορική γνώση του παρελθόντος, η γνώση της ιστορίας του νέου Ελληνισμού. Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε όσα με χίλιες δυσκολίες δημιούργησαν οι ραγιάδες στα χρόνια της σκλαβιάς, είναι ανάγκη να γνωρίζουμε τα γεγονότα εκείνης της εποχής. Για να χαρούμε, για παράδειγμα, τα κλέφτικα τραγούδια θα πρέπει να γνωρίσουμε σε βάθος τις συνθήκες της ζωής των κλεφτών και το φυσικό περιβάλλον των περιοχών της κλεφτουριάς. Για τον ίδιο λόγο απαιτείται η γνώση των γεγονότων της εποχής για να κατανοήσουμε το δράμα της ξενιτιάς και την τραγικότητα που κρύβουν μέσα τους τα τραγούδια της.
Χωρίς αμφιβολία η μακραίωνη περίοδος της Τουρκοκρατίας είναι μία τραγωδία, αλλά και ένα δίδαγμα ελευθερίας, που το ακριβοπλήρωσαν για πολλούς αιώνες με αίμα και δάκρυα, οι ατέλειωτες γενιές των Ελλήνων. Πρόκειται για μια εποχή γεμάτη από κάθε είδος καταπιέσεις, μέσα από την οποία μπορούμε να αντλήσουμε διδάγματα από την πικρή πείρα του παρελθόντος.
Η μετάβαση του Ελληνισμού από το Βυζάντιο στο ζυγό της Τουρκοκρατίας και η προσαρμογή του στις συνθήκες ζωής του ραγιά αποτελούν σκοτεινές σελίδες της ιστορίας. Η τραγωδία του ελληνικού στοιχείου δεν τελειώνει με την κατάργηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά συνεχίζεται. Η πορεία του ελληνικού λαού εξουθενωτική και ο αφανισμός βέβαιος. Μέσα σε ένα περιβάλλον καταπιέσεων και διαλέξεων των κατακτητών, αλλά και ο ανταγωνισμός που παρατηρείται μεταξύ των ξένων, οι Έλληνες ασφυκτιούν και αγωνίζονται να ανοίξουν κάποιο παράθυρο, να δημιουργήσουν δικούς τους χώρους. Χωρικοί, εργάτες, τεχνίτες, καραβοκύρηδες, έμποροι και άλλοι, μεταφέρουν σε διάφορες χώρες τα προϊόντα του τόπου τους και το αντίθετο, φέρνουν προϊόντα από ξένα κράτη στις αγορές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Όλοι αυτοί οι σκλάβοι, με τον δικό τους τρόπο, δημιουργούν τις οικονομικές προϋποθέσεις για τη ζωή τους και τη ζωή των συμπατριωτών τους και βάζουν τις βάσεις για την εξέλιξη της ζωής του έθνους και την επιβίωση του ελληνικού στοιχείου.