Γυαλί ή Γιαλί Καφενές;

Αναδρομές

 Γράφει ο ΚΩΝ/ΝΟΣ ΚΟΥΛΙΔΑΣ

•  Έχει καθιερωθεί η ορθογραφία του τοπωνυμίου «Γυαλί Καφενές». Η ονομασία του προήλθε από το πρώτο κτίσμα, ξύλινης κατασκευής, που είχε ανεγερθεί στη γνωστή τριγωνική τοποθεσία, στη συμβολή των οδών Ανεξαρτησίας και Ζωσιμάδων και χρησιμοποιήθηκε ως καφενείο μάλλον μετά την απελευθέρωση.
Επί τουρκοκρατίας στην τοποθεσία αυτή υπήρχε ένα από τα πέντε κλούκια > koluk (τ.) «στρατιωτική φρουρά, σταθμός» που είχαν ανεγείρει οι Οθωμανικές αρχές στις άκρες της πόλεως των Ιωαννίνων, για να ελέγχουν την είσοδο κι έξοδο των πολιτών. Πλησίον του σταθμού αυτού ο Ρασήμ πασάς, βαλής Ιωαννίνων (1868-1872 & 1878-1880), είχε ανεγείρει και Καρακόλι > Karakol (τ.) «παρατηρητήριο, φυλάκιο», για να παρακολουθείται η είσοδος των διαφόρων κακοποιών κι επικίνδυνων στοιχείων στην πόλη των Ιωαννίνων και να επιβλέπεται η ασφάλεια των κατοίκων της. Την εποχή εκείνη εδώ βρισκόταν η βορεινή άκρη της πόλεως κι αποτελούσε μία από τις εισόδους στην πόλη των Ιωαννίνων. Ο δρόμος αυτός (σήμερα Ανεξαρτησίας) οδηγούσε εν συνεχεία και στην από βορρά είσοδο στο μόνιμο παζάρι (την αγορά) της πόλεως.
Ο Δημ. Σαλαμάγκας υποστηρίζει ότι στη θέση ακριβώς του σταθμού αυτού, μετά την κατεδάφισή του, ανεγέρθηκε το εν λόγω καφενείο. Στη γωνία της τριγωνικής αυτής τοποθεσίας, όπου σήμερα το περίπτερο, είχε κατασκευαστεί και κρήνη (βρύση) με τέσσερεις κρουνούς και στο έδαφος ειδική κοιλότητα (γούρνα) για να ποτίζονται ιδιαίτερα τα φορτιάρικα ζώα. Ίχνη του ήταν εμφανή πριν από την κατασκευή του υπάρχοντος κτηρίου, τη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου και με περίφραξη και την τοποθέτηση του περιπτέρου στη γωνία αυτή.
Το καφενείο, ξύλινης κατασκευής, όπως είπαμε, λέγεται ότι ήταν υαλόφρακτο, δηλ. είχε γυάλινη περίφραξη ώστε να έχει θαυμάσια θέα στον περιβάλλοντα χώρο. Από τη γυάλινη αυτή περίφραξη και η ονομασία του «Γυαλί Καφενές». Το πρώτο αυτό κτίσμα καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1920 και στη θέση του ανεγέρθηκε νέο. Το σημερινό είναι το τρίτο κατά σειρά κτίσμα, που κατασκευάστηκε πριν από μια δεκαετία περίπου, και ανήκει στην ακίνητη περιουσία του Δήμου Ιωαννιτών. (Βλ. Κων/νου Κουλίδα: Τα Γιάννινα που έφυγαν (Συνοικίες - Τοπωνύμια, Ιεροί Ναοί - Μοναστήρια). Ιωάννινα 2010, σ. 101).
Ο Κώστας Οικονόμου, καθηγητής γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, μας παρουσίασε μια άλλη ετυμολογική προσέγγιση του τοπωνυμίου «Γιαλί Καφενέ»:
Οι Τούρκοι, Οθωμανοί, χρησιμοποιούν τη λέξη τζάμι > cam (τ.) = γυαλί, ύαλος, με την οποία δηλώνουν τη λέξη γυαλί. Η λέξη αυτή «τζάμι» παρέμεινε και στη δική μας γλώσσα, μαζί με πάρα πολλές άλλες, ως γλωσσική κληρονομιά, από την οποία δημιουργήσαμε διάφορες σύνθετες λέξεις, όπως τζαμαρία, τζαμιλίκι, τζαμόπορτα, τζαμένιος κ.ά. Έτσι στην περίπτωση που ο Καφενές ήταν υαλόφρακτος έπρεπε να ονομαζόταν «Τζαμένιος Καφενές» ή «Τζαμαρία Καφενές» ή κάτι παρόμοιο.
Οι Τούρκοι χρησιμοποιούν επίσης τη λέξη «γιαλί» > yali (τ.) για να δηλώσουν κάθε παραλιακή τοποθεσία και ιδιαίτερα τις όχθες του Βοσπόρου. Η λέξη αυτή είναι δάνειο από την ελληνική λέξη «αιγιαλός» και «γιαλός», με αρκετές παραγωγικές λέξεις, όπως περιγιάλι, ακρογιάλι κ.ά. ή φράσεις, όπως γιαλό - γιαλό πηγαίναμε κ.ά. και δηλώνεται η παραλία, η ακτή και κάθε παραλιακή τοποθεσία, ή το κτίσμα που βρίσκεται στην παραλία.
Στην τοποθεσία αυτή την παραλιακή με τη λίμνη υπήρχαν επί τουρκοκρατίας τα κτίσματα Κλούκι και Καρακόλι.
Στην ίδια τοποθεσία ανεγέρθηκε και ο Καφενές που ονομάστηκε «Γιαλί Καφενές», επειδή ήταν παραλίμνιος. Άλλωστε και η πρώτη κατοικία, αρχοντικό, που είχε ανεγείρει απέναντι ο Σταύρος Ιωάννου, Τσαπαλάμος, Υπουργός Οικονομικών του Αλή πασά, ήταν παραλίμνια και είχε προσπέλαση μέσω της λίμνης με βάρκα, γιατί το νερό της έφτανε στις παρυφές της κατοικίας αυτής.
Η υπόλοιπη περιοχή ήταν τότε ακόμη έρημη και πλημμύριζε από τα νερά της λίμνης, ιδιαίτερα τη χειμερινή περίοδο. Αψευδής μάρτυρας οι χάρτες της εποχής εκείνης. Είχε επομένως ο Καφενές ανεγερθεί σε παραλίμνια περιοχή, δηλ. στον αιγιαλό, στο γιαλί (& Καφενές).
Στη θέση αυτή της πρώτης κατοικίας του Τσαπαλάμου βρίσκεται το σημερινό αρχοντικό κτήριο, που ανεγέρθηκε από το κληροδότημα του γυιου του, Γεώργιο Σταύρου, πρώτο Έλληνα τραπεζίτη και μεγάλο Ευεργέτη της πόλεώς μας και χρησιμοποιήθηκε ως Ορφανοτροφείο Αρρένων.
Εμείς δηλ. ταυτίσαμε τις δυο ομόηχες λέξεις, την τουρκική γιαλί (yali) = παραλία με την ελληνική γυαλί = ύαλος κι ονομάσαμε, παρετυμολογήσαμε, τον Καφενέ, Γυαλί Καφενές.
Θεωρώ, λοιπόν, ως ορθότερη την προσέγγιση αυτή του τοπωνυμίου από τον Κώστα Οικονόμου, καθηγητή της Γλωσσολογίας, γι' αυτό και θεωρώ ως σωστότερη την ορθογραφία «Γιαλί Καφενές» (με ι γιώτα) κι όχι «Γυαλί Καφενές» (με υ ψιλόν). (Βλ. Κώστας Οικονόμου: Γλωσσολογική ιχνηλάτηση γιαννιώτικων τοπωνυμίων. Περιοδικό «Ζωσιμάδες», τ. 43/2013, σ. 39-42 & Γ. Μπαμπινιώτη: Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα 1998, σ. 85 & 420-421).