Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι των Γιαννίνων…

 ➤  Γράφει ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΟΜΠΟΤΗΣ

   25 Μαρτίου 1944. Μέρα σημαδιακή, μια μέρα φρίκης για τους συμπολίτες μας Εβραίους. Τα χαράματα οι κατακτητές Γερμανοί κύκλωσαν τις εβραϊκές συνοικίες της πόλης μας και άρχισαν μέσα στην άγρια νυχτιά, να χτυπούν τις πόρτες τους και να παραγγέλουν να πάρουν το συντομότερο στα χέρια τους από ένα μπογαλάκι ρούχα, τα χρυσαφικά τους και να συγκεντρωθούν στην πλατεία Μαβίλη. Οι εξωκαστρινοί και όσοι κατοικούσαν στο Κάστρο θα συγκεντρώνονταν στο χώρο του στρατιωτικού νοσοκομείου (Ιτς Καλέ).
Ίσως η μέρα της εθνικής μας γιορτής δεν επιλέχθηκε στην τύχη. Ήταν μια πρόκληση παραπάνω και θέση υπό δοκιμασία και για τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό.
Αυτή η πολιτική της εθνικής κάθαρσης, της συστηματικής δηλαδή εξολόθρευσης ανθρωπίνων ομάδων, στις οποίες αμφισβητήθηκαν τα απλούστερα και στοιχειωδέστερα δικαιώματα, το δικαίωμα στη δική τους ιστορική ταυτότητα, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στην ίδια τη ζωή. Αυτή λοιπόν η πολιτική εφαρμόστηκε σταδιακά, αρχίζοντας από τη Γερμανία μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία το 1933. Εφαρμόστηκε μετά άγρια και συστηματικά σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη. Φθάνοντας στο 1942 μπήκε σε εφαρμογή το σχέδιο της «Τελικής λύσης».
Ένα έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, διαφορετικό από τα άλλα μεγάλα εγκλήματα γιατί δεν σχεδιάστηκε, δεν οργανώθηκε και δεν διαπράχθηκε από μια ομάδα αγράμματων φανατικών, όπως συχνά παρουσιάζεται, αλλά έγινε με τη στήριξη, αν όχι την προτροπή, της επιστημονικής κοινότητας και μάλιστα της ιατρικής, που έπαιξε σημαίνοντα ρόλο στην άνοδο, στην εδραίωση και στα εγκλήματα του ναζισμού. Η γερμανική επιστήμη προσέφερε στο καθεστώς την απαραίτητη ιδεολογική πλατφόρμα για τη διάπραξη του εγκλήματος.
Ανέπτυξε μεθόδους μηχανοποιημένης δολοφονίας εκατομμυρίων ανδρών, γυναικών και παιδιών επιβλέποντας ή και συμμετέχοντας στην ορθή εφαρμογή των μεθόδων εξόντωσης. Οι ψυχιάτροι ανέλαβαν την ταυτοποίηση και τη δολοφονία των ψυχικά ή σωματικά κατώτερων (σχιζοφρενείς, επιληπτικοί, κλπ.). Οι γιατροί με ειδική εκπαίδευση στην ανθρωπολογία ανέλαβαν την ταυτοποίηση και τη δολοφονία των φυλετικά κατώτερων (εβραίων, σλάβων, τσιγγάνων, νέγρων, κλπ.).
Μόνο γιατροί με ειδική εκπαίδευση στην ανθρωπολογία επιτρέπονταν να κάνουν «διαλογές» στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Αυτή ήταν σε γενικές γραμμές η αποστολή των γιατρών κατά την εποχή του 3ου Ράιχ. Δεν υπεισέρχομαι στα φρικιαστικά πειράματα που τελούνταν στα ναζιστικά στρατόπεδα.
Το Άουσβιτς – Μπιργκενάου ήταν το μεγαλύτερο κέντρο εξόντωσης. Από το 1942 μέχρι το 1944 εξοντώθηκαν περισσότερα τους ενός εκατομμυρίου άτομα.
Ας επιστρέψουμε όμως στο πρωινό εκείνου του Μαρτίου του τόσο «παγερού» για να δούμε πώς μας το περιέγραψε μια αυτόπτης μάρτυς, μικρό κοριτσάκι τότε, η αλησμόνητη Κίτσα Καραγεώργου, το γένος Γκλίναβου, η οποία παρακολουθούσε το δράμα που παιζόταν κάτω από το σπίτι της στην πλατεία Μαβίλη, γραμμένο σε επιστολή της που μου ενεχείρισε:
«25 Μαρτίου 1944
Το πρωί εκείνου του Σαββάτου του τόσο παγερού, που έκανε τα κορμιά απ’ την κορφή τους ως τα νύχια να τρεμουλιάζουν! Τις καρδιές να κουρνιάζουν μες στα στήθια φοβισμένες και τα μάτια ορθάνοιχτα γεμάτα αγωνία λες και θέλουν να πεταχτούν από τις κόγχες τους, μην μπορώντας να πιστέψουν αυτό που απλωνόταν μπροστά τους, εκεί μπροστά από το ταμπακαριό στο μώλο…».
»Η λίμνη γκρίζα και ρυτιδιασμένη από τον κρύο αέρα απλωνόταν σα νάθελε να φωνάξει όπως όλα τα στόματα ως τα πέρατα της Οικουμένης Γιατί; Γιατί;
Το μικρό κοριτσάκι στην κρεβάτα πάνω στο ταμπακαριό κρατώντας τη μάνα του απ’ το φουστάνι, έβλεπε κι αυτό μαζί με τους άλλους από τις τρύπες που είχαν τα κλειστά τεπέγκια, κάτι που δεν καταλάβαινε, αλλά που το γέμιζε τόσο φόβο, τόσο φόβο.
Πολλοί άνθρωποι μαζεμένοι με μπόγους στα χέρια, άλλοι με βαλίτσες, νέοι, γέροι τυλιγμένοι με σάλια και παιδιά, πολλά παιδιά που μέχρι χτες εκεί μπροστά παίζαν μαζί κρυφτό, σκλαβάκια, καλόγερο και οι χαρούμενες φωνές τους γέμιζαν τον αέρα.
Τώρα… τώρα τρομαγμένα κοιτούσαν γεμάτα απορία γύρω τους, όπως και το μικρό κοριτσάκι (δηλ. η μάρτυς) μην μπορώντας να καταλάβουν τι γινόταν κι ένα γιατί φοβισμού ξεπηδούσε απ’ όλες τις καρδούλες κι από τα μέχρι χτες γελαστά χειλάκια τους.
»Πόσο σκληρή και τραχιά είναι πολλές φορές η ζωή, σαν τα τραχιά πρόσωπα αυτών με τα καπέλα, με τα πηλίκια κι εκείνους τους χαλκάδες που κρέμονταν στο λαιμό τους και τις βαριές μαύρες μπότες τους, που έκαναν τα βήματά τους ν’ ακούγονται βαριά και φοβερά σαν τις φωνές τους.
»Τα καμιόνια περίμεναν παρακάτω για ένα ταξίδι ίσως χωρίς γυρισμό.
Το πρωί 6.30 – 16 Μάρτη 2009».
Η τραγική εικόνα που αντίκρυσε η γράφουσα, μικρό κοριτσάκι τότε, πάγωσε την ψυχούλα της και η σκηνή αυτή χαράχτηκε βαθιά στο μυαλουδάκι της.
Κι έφτασε ο Μάρτης του 2009 για να γράψει ένα γράμμα, προς ποιον; περιγράφοντάς μας πολύ παραστατικά, όλα όσα είδε από τις χαραμάδες του πάνω ορόφου του βυρσοδεψείου της οικογενείας της.
Θα μου επιτρέψετε να μεταφερθούμε νοερά στα προπολεμικά Γιάννινα και να σεργιανίσουμε στα σοκάκια και τις ρούγες της τότε ανθηρής κι ευημερούσας Ρωμανιώτικης Εβραϊκής Κοινότητας των Γιαννίνων, που αριθμούσε κατά την περίοδο εκείνη 2.000 ψυχές. Υπήρξαν δε και περίοδοι, που ο πληθυσμός τους ανερχόταν στις 4.000. Οι ξένοι ραβίνοι που επισκέπτονταν τα Γιάννινα, χαρακτήριζαν την Εβραϊκή Κοινότητα σαν «μισή Ιερουσαλήμ».
Λέγεται Ρωμανιώτικη γιατί σχηματίστηκε από πρόσφυγες και μετανάστες, που έφτασαν κατά καιρούς από χώρες που κατέκτησε ο Μ. Αλέξανδρος, ήλθαν σε επικοινωνία με τους αρχαίους Έλληνες, την Ελληνική παιδεία, τον Ελληνικό πολιτισμό κι έμαθαν την Ελληνική γλώσσα.
Ρωμανιώτης είναι ο κάτοικος της Ρωμανίας δηλ. του Ανατολικού Βυζαντινού Κράτους, ο οποίος αποκαλούνταν Ρωμαίος και με τον καιρό λεγόταν Ρωμιός.
Ο όρος Ρωμαίος, στα έργα του Δημ. Χωματιανού, αρχιεπισκόπου Αχρίδας, επί Δεσποτάτου της Ηπείρου (1204-1430), αναφέρεται μόνο στους Βυζαντινούς.
Η Ρωμανιώτικη Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων είναι ιστορική και ίσως η αρχαιότερη Κοινότητα του Ελλαδικού χώρου, η οποία αποτέλεσε τη βάση ύπαρξης κι ανάπτυξης του Ρωμανιώτικου Εβραϊσμού.
Μερικοί ιστορικοί υποστηρίζουν, ότι οι εβραίοι εγκαταστάθηκαν στα Γιάννινα τον 8ο με 9ο αι. Μ.Χ. με πρώτη κατοίκησή τους την Καστροπολιτεία μας, η οποία ήταν οχυρωμένη και προστατευόταν ταυτόχρονα από τα νερά της λίμνης.
Στα χρόνια του Βυζαντίου η Ισραηλιτική Κοινότητα των Ιωαννίνων, ήταν υπολογίσιμη πληθυσμιακά και τούτο συμπεραίνεται από το γεγονός, ότι ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ανδρόνικος Β’ Παλαιολόγος στο Χρυσόβουλο του 1319 ανάμεσα στα προνόμια που παραχώρησε στους Καστρινούς συμπεριέλαβε και τους Ιουδαίους κατοίκους της πόλης μας, ούτως ώστε να απολαμβάνουν και αυτοί την «ιδίαν ελευθερίαν και ανενοχλησίαν κατά τους λοιπούς εποίκους αυτής».
Τους παραχωρήθηκε δηλαδή ισοπολιτεία, να έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους ντόπιους κατοίκους.
Η πορεία της Ρωμανιώτικης Εβραϊκής Κοινότητας στην πόλη μας υπερβαίνει τη χιλιετηρίδα.
Το 1921 ο καθηγητής Πανεπιστημίου Νικ. Βέης έγραψε για την Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων τα εξής: «Η οικονομική άνθηση και η εκπολιτιστική σημασία της Ρωμανιώτικης Κοινότητας Ιωαννίνων κατέστησε αυτή το σημαντικότερο κέντρο «του Λεβάντε» δηλ. της Ανατολής. Υπήρξε η πρωτοπόρος κοινότητα, που αποτελούνταν από γηγενείς ελληνόφωνους Εβραίους και η παρουσία της υπάρχει αδιάκοπα επί της ελληνικής γης μία και πλέον χιλιετηρίδα».
Ο ίδιος το 1941, σε διάλεξη που έδωσε στην εβραϊκή Συναγωγή είπε μεταξύ των άλλων, ότι «αυτή διατήρησε τον ελληνικό χαρακτήρα και το ελληνικό τυπικό των ελληνιζουσών αρχαίων Συναγωγών της Ελλάδας και μάλιστα επέδρασε στην χρησιμοποίησή τους κι από άλλες κοινότητες στην Ελλάδα κι ακόμα σε ορισμένες παροικίες της Αμερικής…».
Θρησκευτικά κέντρα των Εβραιογιαννιωτών ήταν οι δύο Συναγωγές με τα σχολεία που λειτουργούσαν σ’ αυτές. Α) Η παλιά Συναγωγή, μέσα στο Κάστρο (Καχάλ Καντός Γιασάν Γιάννινα) που σημαίνει «Ιερή Παλαιά Κοινότητα – Συναγωγή Ιωαννίνων» και β) η δεύτερη Συναγωγή η νεότερη «Καχάλ Καντός Χαντάς». Αυτή ιδρύθηκε γύρω στο 1500 μ.Χ. περίπου από Ισπανόφωνους Εβραίους (Σεφαραδίμ) και από Εβραίους της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας, οι οποίοι κατέφθασαν στην πόλη μας διωγμένοι φέρνοντας μαζί τους, όπως ήταν φυσικό, τα δικά τους ήθη και έθιμα, καθώς και το θρησκευτικό τυπικό τους, αλλά γρήγορα αφομοιώθηκαν από τους ντόπιους. Η δεύτερη Συναγωγή βρισκόταν στην οδ. Γιωσέφ Ελιγιά (πριν ακόμη διανοιγεί), όπου άλλοτε υπήρχε το 9ο Δημοτικό σχολείο. Σήμερα δεν υπάρχει.
Έτσι λοιπόν διατηρήθηκε στα Γιάννινα μια ελληνίζουσα εβραϊκή κοινότητα, η οποία διαφύλαξε επί αιώνες το δικό της λαογραφικό χρώμα. Όπως ήταν επόμενο από τη συνοίκηση Εβραίων και Χριστιανών, οι Γιαννιώτες εβραίοι δανείστηκαν πολλά λαογραφικά στοιχεία από τους χριστιανούς, όπως τα διαβατήρια έθιμα (γέννηση, γάμος, θάνατος), τα ξόρκια, τα μοιρολόγια και τον τρόπο που εκδήλωναν τη χαρά στις γιορτές τους. Όλα αυτά μας δείχνουν τις καλές σχέσεις, που είχαν μεταξύ τους οι δυο κοινότητες. Και όπως διηγούνται οι παλιότεροι στις μεγάλες γιορτές των αντάλλασσαν επισκέψεις και μάλιστα είχαν δημιουργηθεί στενοί φιλικοί δεσμοί.
Το Σεπτέμβριο δε που έβγαινε η Παλιά Διαθήκη (οι ιεροί κύλινδροι) πλήθος χριστιανών παρακολουθούσε στη Συναγωγή τη μεγάλη αυτή εβραϊκή γιορτή.
Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να εξάρουμε και την προσφορά μιας μεταπολεμικής πνευματικής προσωπικότητας της Ισραηλ. Κοινότητας Ιωαννίνων, του αειμνήστου φιλολόγου – εμπόρου Ιωσήφ Μάτσα, ο οποίος περισυνέλεξε, κατέγραψε και διέσωσε τα λεγόμενα «πιγιουτίμ». Αυτά είναι εβραϊκά γιαννιώτικα ποιήματα, τα οποία απηχούν το πνευματικό υπόβαθρο της Ισραηλ. Κοινότητας της εποχής. Ικανοποιούν ταυτόχρονα θρησκευτικές ανάγκες αλλά και κοσμικές και είναι γραμμένα σχεδόν αποκλειστικά στην ελληνική γλώσσα. Τα «πιγιουτίμ» αποτελούν ανεκτίμητο λαογραφικό θησαυρό.
Οι Ρωμανιώτες εβραίοι των Γιαννίνων καθόλη τη μακρόχρονη παρουσία τους στην πόλη μας, ποτέ τους δε λησμόνησαν την γη των προγόνων τους και έναν είχαν διακαή πόθο την ίδρυση Εθνικής Ιουδαϊκής Εστίας στην Παλαιστίνη στη γη του Ισραήλ, συμμετέχοντας σε όλες τις προσπάθειες, από το 1917, με υπομνήματα διαμαρτυρίας προς τις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής και την Κοινωνία των Εθνών, που υπήρχε τότε…
(αύριο η συνέχεια)