Ο άνθρωπος δημιουργός του πολιτισμού...

Στα πλαίσια των εκδηλώσεων που οργανώνονται από μαζικούς φορείς της Ηπείρου, με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από την ίδρυση της Φιλομούσου Εταιρείας της Βιέννης και της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό, 50 Ηπειρώτες βρεθήκαμε, επί 8 ημέρες στη Μόσχα και στην Πετρούπολη. Κύριος σκοπός αυτής της εξόρμησης -μαζί με την τουριστική γνωριμία των δυο αυτών μεγαλουπόλεων- ήταν να έλθουμε από κοντά σε επικοινωνία και να γνωρίσουμε τον Ελληνισμό της Ρωσίας, που έπαιξε πρωταρχικό ρόλο στην προετοιμασία του απελευθερωτικού αγώνα του  1821,  και  στην  εδραίωση,  στη  συνέχεια,  του Νεοελληνικού Κράτους.
Πρώτη γεύση αυτού του μεγάλου εθνικού κεφαλαίου που λέγεται Ελληνισμός της Ρωσίας, πήραμε στη Μόσχα, και μάλιστα στην αρχή της εκεί διαμονής μας, κατά τρόπο που δεν το περιμέναμε. Επίσκεψη στο περίφημο μετρό της Μόσχας, ένα από τα αριστουργήματα της σύγχρονης τεχνικής και της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Κάθε σταθμός και ένα μικρό ανάκτορο, αφιερωμένος σε μεγάλες προσωπικότητες της Ρωσίας, αλλά και της ιστορίας.
Και ιδού η έκπληξη: στάση και ξενάγηση στο σταθμό που είναι αφιερωμένος – με έξοχη καλλιτεχνική παράσταση – στη μεγάλη προσωπικότητα που ακούει στο όνομα "ο δημιουργός άνθρωπος". Ξεναγός ο Βασίλης, Ρώσος υπήκοος, αλλά εγκρατέστατος της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας και του ελληνικού πολιτισμού. Σε άπταιστα ελληνικά μας εξηγεί ότι η παράσταση που έχουμε μπροστά μας είναι εμπνευσμένη από την αρχαία ελληνική φιλολογία. Αναφέρθηκε, με πολλή άνεση, στη γνωστή – άγνωστη σε αρκετούς - άποψη του Πρωταγόρα, σύμφωνα με την οποία, όπως μας είπε, "πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος", και τούτο γιατί, όπως μας εξήγησε στη συνέχεια ο άνθρωπος είναι ο δημιουργός αυτού του θαύματος που ονομάζουμε πολιτισμό.
Με την ίδια άνεση και αρκετή ικανοποίηση, γιατί απευθυνόταν σε απογόνους των αρχαίων Ελλήνων, πέρασε από τον Πρωταγόρα στο Σοφοκλή, ο οποίος στην "Αντιγόνη" ψάλλει τον ύμνο του ανθρώπου, με το γνωστό, όπως μας είπε, χορικό "πολλά τα δεινά και ουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει". Και να φανταστείτε, πρόσθεσε, ότι ο ύμνος αυτός απευθύνεται στο δημιουργό άνθρωπο, όταν ακόμα η τεχνική πρόοδος και ο πολιτισμός γενικότερα, βρίσκονταν στα σπάργανα της ανθρώπινης δημιουργίας. Μείναμε κατάπληκτοι από αυτά που ακούγαμε από το Ρώσο ξεναγό, ο οποίος τα είχε διδαχθεί σε ανάλογο τμήμα της Φιλολογίας σε Ρωσικό Πανεπιστήμιο.
Γύρισα τότε νοσταλγικά στα φοιτητικά μου χρόνια. Στα "Μαθήματα Φιλοσοφίας και Ιστορίας του Πολιτισμού", ακούγαμε, επί μια ώρα τον καθηγητή της Φιλοσοφίας Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, στο κεφάλαιο "ο άνθρωπος δημιουργός του πολιτισμού", να μας αναλύει το σχετικό απόσπασμα απ’ την "Αντιγόνη" του Σοφοκλή, και αφού πέρασε κάπως γρήγορα τις υπόλοιπες φράσεις που εξυμνούν τα κατορθώματα του ανθρώπου, σταμάτησε στο ρήμα: "Εδιδάξατο".
Εδώ η επιμονή του υπήρξε εξαντλητική. Το ρήμα αυτό –το έλεγε και το ξανάλεγε– είναι της μέσης φωνής· και όπως ξέρετε, η μέση φωνή δηλώνει την επιστροφή της ενέργειας στο υποκείμενο που ενεργεί. Από εκεί και ύστερα, όπως το συνήθιζε συχνά, βυθίστηκε στο λαβύρινθο των φιλοσοφικών του σκέψεων, με τις οποίες προσπαθούσε να μας δώσει να καταλάβουμε πως τον άνθρωπο δεν τον δίδαξε κανείς για να πετύχει τα καταπληκτικά του επιτεύγματα· δίδαξε ο ίδιος τον εαυτό του. Αυτή η αυτοενέργεια του αυτοδιδασκόμενου ανθρώπου δημιούργησε ό,τι σήμερα βλέπουμε, απολαμβάνουμε και θαυμάζουμε, και αυτό το καθαρά ανθρώπινο δημιούργημα το ονομάζουμε πολιτισμό.
Εκείνη τη στιγμή, στη μακρινή χώρα του Βορρά, με τις στενές όμως σχέσεις με την πατρίδα μας, κυριαρχήθηκα από δυο αντίθετα – όχι αντιφατικά – συναισθήματα. Ένιωσα ικανοποίηση για το γεγονός ότι ο Ελληνικός πολιτισμός πρόσφερε τα φώτα του σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, που γαλουχήθηκε με τα νάματά του, όπως το επιβεβαίωσε ο Ρώσος ξεναγός. Ταυτόχρονα όμως και από μια κάποια θλίψη για το γεγονός ότι αυτά τα φώτα σήμερα, με πολύ θολή τη λάμψη τους, κάνουν την εμφάνισή τους στο δικό μας – τον ελληνικό – πνευματικό ορίζοντα. Αυτό ίσως, σκέφτηκα, έκανε και το Σεφέρη να ομολογήσει: "Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει". Ο ίδιος αναστεναγμός – η ίδια "πληγή" – αναδύεται και από το έργο "Ταξιδεύοντας - Αγγλία" του μεγάλου ταξιδιώτη – στοχαστή, Νίκου Καζαντζάκη, καθώς του δίνεται η ευκαιρία να επισκεφθεί και να γνωρίσει από κοντά την "κοσμοξάκουστη σχολή, όπου σπουδάζει, από το Δημοτικό ως το Γυμνάσιο, η αριστοκρατία της Αγγλίας". Πρόκειται για το περίφημο κολέγιο του Ήτον (μια πόλη κοντά στο Λονδίνο), που ιδρύθηκε το 1440.
"Εδώ στο Ήτον – γράφει ο Καζαντζάκης – ο θεατής δεν μπορεί να ξεσπάσει σε κλάματα, γιατί η ψυχή, μέσα σε τέτοια ευλύγιστα κορμιά, δε μένει ακαλλιέργητη. Υπάρχει μέτρο, ισορροπία, παράλληλη καλλιέργεια σάρκας και νου, σε ανθρώπινη κλίμακα Ελληνική αρμονία. Τα σπορ και οι κλασικές σπουδές είναι στο Ήτον οι δυο παράλληλοι δρόμοι της αγωγής. Έτσι, αφήνοντας έναν ελληνικό στεναγμό στον εγγλέζικο αριστοκρατικό αγέρα, βγήκα έξω στη μικρή καταπράσινη πολιτεία να περπατήσω. Περνώ έναν κήπο, απάνω στην πόρτα του ελληνικά γράμματα: "Έξω οι κύνες και οι φονείς". Απέναντι στην πολιτεία του Ουίντσορ είχα δει το πρωί μια επιγραφή σ’ έναν τοίχο, ένα όνομα Εγγλέζου, κι από κάτω μ’ ελληνικά κεφαλαία γράμματα: "ΚΑΛΟΣ ΚΑΓΑΘΟΣ". Κι απέναντι δυο ανάγλυφα του Παρθενώνα.
Νιώθεις πως εδώ, στη μικρή τούτη φημισμένη πολιτεία, το ελληνικό πνεύμα, φωτεινό, τολμηρό κι ισορροπημένο, συνεχίζει εξόριστο στην υπερβόρεια ομίχλη το εξαίσιο έργο του".
Σταματήστε για λίγο στη φράση "το ελληνικό πνεύμα εξόριστο". Εξόριστο από τον τόπο που το δημιούργησε. Ευτυχώς όμως που συνεχίζει "το εξαίσιο έργο του", έστω και μακριά απ’ την Ελλάδα, την πατρίδα του.