Αυτές ήταν οι προλήψεις των αρχαίων Ελλήνων…

ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΕΣ

Αυτές ήταν οι προλήψεις

των αρχαίων Ελλήνων…

Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΕΜΟΣ

*  Οι αρχαίοι Έλληνες, όταν έκαναν κάποια ευχή, χτυπούσαν προηγουμένως με το δάχτυλό τους, τον κορμό ενός δέντρου, επειδή πίστευαν ότι ορισμένοι θεοί κατοικούσαν μέσα σ’ αυτά. Με το χτύπημα, λοιπόν, τους ειδοποιούσαν εγκαίρως, ώστε να εισακουσθεί η ευχή τους. Σήμερα, έπειτα από τρεις χιλιάδες χρόνια, κάνουμε το ίδιο κι εμείς. «Το χτύπα ξύλο», που λέμε, για το ένα ή το άλλο ζήτημα, είναι συνέχεια της συνήθειας εκείνης των αρχαίων προγόνων μας.
Μία άλλη φράση, που λεγόταν από τότε, ήταν το «κουνήσου από τη θέση σου». Οι αρχαίοι Έλληνες, όταν έλεγαν κάτι κακό, χωρίς να το θέλουν, φυσικά, μετακινούνταν αμέσως σε άλλη θέση. Έτσι, αν ο λόγος που είπαν πάνω στο θυμό τους ή την αφηρημάδα τους ήταν άστοχος, να πέσει στο... κενό!
Επίσης, όταν κάποιος από τους αρχαίους Έλληνες σταύρωνε τα χέρια του στο στήθος, πίστευαν ότι δένει τη δύναμή του.
Οι νεοέλληνες πιστεύουν σήμερα ότι «δένουν την τύχη τους».
Στην εποχή μας, το φτάρνισμα είναι αποτέλεσμα κρυολογήματος ή συναχιού. Και ακούμε να λένε στον πταρνισθέντα: - Γεια σου!
Κι αυτό, όπως και τα άλλα που είδαμε πιο πάνω, κρατάει από τα πολύ παλιά χρόνια. Στο φτάρνισμα, οι αρχαίοι πρόγονοί μας απέδιδαν θεία τιμή και ιερές ιδιότητες. Το φτάρνισμα εκπροσωποποιείτο ή μάλλον εθεοποιείτο και ο φταρνιζόμενος άκουγε από τους συμπολίτες του, έστω και αν τους κατάβρεχε με υγρές ψεκάδες (αφού δεν υπήρχαν τότε μαντήλια), την ευχή: «Ζήθι!» (= να ζεις) ή «Ζευς σώζοι!» (= είθε, μακάρι να σε σώζει, να σε φυλάει ο Δίας).
Αλλά δεν περιοριζόταν μόνον στη μύτη η δεισιδαιμονία των προγόνων μας. Επεκτείνονταν και στα αυτιά. Όλοι, φυσικά, έχουμε περάσει κάποιες στιγμές την ενοχλητική και επίμονη εκείνη «βουή» των αυτιών, που μπορεί να προέρχεται από μια κακή λειτουργία του στομάχου ή μιας ελαφριάς αρτηριακής πίεσης. Τη βουή αυτή οι γυναικούλες την θεωρούν ως κακό σημάδι. Βάζουν το δάχτυλο στ’ αυτί, το κουνούν γρήγορα – γρήγορα, δεξιά κι αριστερά και κάνουν τον αφορισμό λέγοντας: Στ’ αυτιά των εχθρών μου!
Και στην αρχαιότητα, υπήρχε η σχετική πρόληψη, με την εξής διαφορά: Αν η βουή ήταν από το δεξιό αυτί, τα πράγματα θα πήγαιναν καλά. Η βουή πάλι, του αριστερού αυτιού, φανέρωνε ατυχήματα, στενοχώριες, εμπόδια και περισπασμούς. Και σήμερα, σε κάποια μέρη η βουή στο δεξιό αυτί σημαίνει καλό χαμπέρι (= είδηση), στο αριστερό δυσάρεστο...
Άλλα σημάδια καλά ή κακά, αναλόγως των περιστάσεων και των προσώπων, ήταν το «παίξιμο του ματιού». Όταν, λοιπόν, έπαιζε το μάτι κάποιου, οι γνωστοί του τον χτυπούσαν στον ώμο και του έλεγαν: Σε θυμήθηκαν οι θεοί! Φτάνει να είναι για καλό. Κάτι ανάλογο λένε και οι νεοέλληνες, σε παρόμοια περίπτωση: Κάποιος σε θυμήθηκε! Φτάνει να είναι φίλος!
Σήμερα, όταν βλέπουμε κάποιον να έχει ελιές στο μέτωπο, πιστεύουμε ότι είναι τυχερός, προπάντων, όταν υπάρχει μία μόνον ελιά ανάμεσα στα φρύδια.
Αντίθετα, όταν οι ελιές βρίσκονται στην πλάτη, λέμε ότι ο «άνθρωπος αυτός θα έχει πολλά βάσανα». Φυσικά, καθαρή ανοησία, γιατί τα επιδέρμια αυτά σημαδάκια, δεν παίζουν κανένα ρόλο στην ανθρώπινη... μοίρα. Αλλά και η πρόληψη αυτή είναι δώρο, που μας έρχεται από τα βάθη των αιώνων. Όταν στην αρχαιότητα, γεννιόταν κανένα αγόρι με κρεατοελιά στο μέτωπο, έλεγαν ότι θα γίνει «μέγας ανήρ».
Το περίεργο είναι ότι ο Περικλής, ο Θεμιστοκλής, ο Φίλιππος Β’, πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αλλά και ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος και πολλοί άλλοι μεγάλοι άνδρες, είχαν από μια τέτοια ελιά στο μέτωπο. Από κάτι τέτοιες συμπτώσεις βγαίνουν οι προλήψεις...
Ίσως, λοιπόν, από αυτό να προήλθε και η πρόληψη, αν και οι ερευνητές της ιστορίας πιστεύουν ότι είναι πολύ πιο παλιά η πρόληψη από αυτούς που αναφέραμε. Υπήρχαν τότε τόσες εξηγήσεις για τη σημασία της ελιάς, όσα και τα σημεία του προσώπου ή του σώματος, όπου ήταν τοποθετημένη από το χέρι του δημιουργού. Λίγα χιλιοστά πιο πάνω ή πιο κάτω, δεξιότερα ή αριστερότερα και η ελιά άλλαζε χαρακτήρα ως διά μαγείας. Έτσι, από αίσιος οιωνός, γινόταν σημείον αποτρόπαιον ή το αντίθετο.
Η δεισιδαιμονία των αρχαίων εκτεινόταν, τόσο στο φυτικό, όσο και στον ζωικό κόσμο. Από τα έντομα, εξαιρετική μαντική σπουδαιότητα είχε ο βόμβυξ (= έντομο που κατατρώγει τα φύλλα της βελανιδιάς και άλλων δένδρων). Σήμερα λέγεται «μουσντετζής» ή «μαντατούρας».
Τον βόμβυκα αυτόν, οι αρχαίοι τον έλεγαν «άγγελο» («μαντατοφόρο») και, όπως σήμερα, όταν τον ιδούν να μπαίνει από κανένα παράθυρο, έτσι και τότε, πίστευαν ότι θα έχουν ευχάριστα νέα, κυρίως, από ξενιτεμένους συγγενείς ή φίλους.
Όταν πάλι, κανένα δέντρο μαραινόταν ξαφνικά πάνω στην άνθησή του, έλεγαν ότι «το βάραινε κάποιο κακό μάτι». Αλλά και σήμερα δεν ακούμε ότι «η γλάστρα μου μαράθηκε, κάποιος τη μάτιασε». Το ίδιο συνέβαινε και με όλα τα φυσικά φαινόμενα.
Η έκρηξη των ηφαιστείων, τα χάσματα της γης, το κύλισμα των βράχων ή πτώση μεγάλων όγκων από τα βουνά, εθεωρούντο προάγγελοι κακών, όπως πιστεύουν και σήμερα σε μερικά χωριά.
Οι σεισμικές δονήσεις, ανεξάρτητα από την έντασή τους, φανέρωναν την οργή του Ποσειδώνα, ο οποίος γι’ αυτόν τον λόγο ονομάζονταν και εννοσίχθων ή ευνοσίγαιος (ένοσις = σεισμός, τάραγμα. Χθων = γη = ο σείων την γην). Στη Λακεδαίμονα (Σπάρτη), μάλιστα, ήταν καθιερωμένες και αντισεισμικές γιορτές, όπου με ύμνους, παιάνες και θυσίες, επιδίωκαν να εξευμενίσουν τον εξοργισμένον θεόν. Σήμερα, γίνονται πολύ συχνά λιτανείες για την ανομβρία. Όταν περνάει πολύς χρόνος, χωρίς να βρέξει.
Στην αρχαιότητα, κάθε τι που θα παρατηρούσαν στους ιερούς τόπους, ή η εξαφάνιση των κοσμημάτων ενός αγάλματος ή η ανατροπή του, το άνοιγμα της πόρτας ενός ναού χωρίς καμία προφανή αιτία, το ράγισμα των βωμών, όλα αυτά, εξηγούντο ως φαινόμενα υπερφυσικά και ως μυστηριώδη προμηνύματα των θεών.
Στην εποχή μας, η πτώση μιας εικόνας από το καρφί της, θεωρείται ως κακός οιωνός. Και η εμφάνιση ιδρώτα ή θρόμβων αίματος στις εικόνες, θεωρείται θεία διαμαρτυρία για κάποια αδικία που γίνεται στους ανθρώπους ή προάγγελος μεγάλων γεγονότων.