Μοσχόπολη, η... Αθήνα επί Τουρκοκρατίας!

Σε μικρή απόσταση από την Κοριτσά και τη λίμνη της Αχρίδας, στα δυτικά, βρίσκεται η Μοσχόπολη. Η Μοσχόπολη για αιώνες υπήρξε το μεγαλύτερο Πνευματικό Κέντρο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Η Μοσχόπολη ανήκει στην Ήπειρο και αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της εδώ και δεκατέσσερις αιώνες. Σήμερα η πόλη της Μοσχόπολης είναι τελείως άγνωστη, όμως άλλοτε έφτασε σε τέτοια οικονομική και πνευματική ακμή, ώστε να ονομάζεται «Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας». Οι κάτοικοι της πόλης διέπρεψαν σε όλους τους τομείς, ώστε να θαυμάζει κανείς την δραστηριότητα και ενεργητικότητά τους. Σήμερα στη θέση της ανθηράς πόλης βλέπει κανείς σωρούς από πέτρες, ερειπωμένες εκκλησίες και ταπεινά σπίτια. Σήμερα τίποτε δεν δείχνει ότι σ’ αυτόν τον τόπο άνθισαν τα ελληνικά γράμματα και ο ελληνικός πολιτισμός. Είναι άγνωστο πότε ιδρύθηκε η Μοσχόπολη. Η πόλη μάλλον ιδρύθηκε μεταξύ 1330 – 1380. Η ακμή της πόλης αρχίζει σχεδόν από το 1500, την εποχή που οι κάτοικοί της αποτελούνταν από Ηπειρώτες, Μακεδόνες, Κουτσόβλαχους και Θεσσαλούς. Πριν από το 1500 η πόλη ήταν ένας άσημος οικισμός από ποιμένες, καθώς αναφέρει ο Γρηγόριος Κωνσταντάς: «Προτήτερα η πόλις δεν ήταν τίποτε. Οι Βοσκοπολίτες έχουν εκ παραδόσεως πως ήταν μόνον δεκαέξ καλύβαι βοσκών, από το οποίον και ωνομάσθη Βοσκόπολις».

Πολλοί ισχυρίζονται ότι η πόλη πήρε το όνομά της από κάποιον ιδιοκτήτη της που ονομαζόταν Μόσχος. Η επικρατέστερα άποψη είναι ότι το όνομα της πόλης προέρχεται από την αρχική λέξη Βοσκόπολις, κατά παραφθορά ή κατ’ ευφημισμό, έγινε Μοσχόπολις.

Για τον πληθυσμό της πόλις δεν έχουμε ακριβείς πληροφορίες. Ο Πουκεβίλ, ο Σακελλαρίδης, ο Κουτσονίκας και άλλοι βεβαιώνουν ότι ο πληθυσμός της Μοσχόπολης ξεπερνούσε τις εξήντα χιλιάδες. Κατά τον ιστορικό Κούμα ο πληθυσμός της πόλης κατά την εποχή της ακμής της ανερχόταν σε σαράντα χιλιάδες.

Με το χρόνο η Μοσχόπολη έγινε το κέντρο της εμπορικής κίνησης στην Ήπειρο και συσσώρευσε πλούτο χάρη στα καραβάνια από βιοτέχνες και εμπόρους που διέσχιζαν την Βαλκανική. Η ευημερία της Μοσχόπολης οφείλεται και στην ελευθερία που παρείχαν οι Τούρκοι, γιατί και στη Μοσχόπολη υπήρχε ανεξάρτητη κοινότητα απαλλαγμένη από τον έλεγχο των πασάδων και των μπέηδων.

Κατά τους πρώτους αιώνες από την ίδρυσή της η πόλη κυβερνιόταν από 7 προύχοντες, οι οποίοι κατά τους παλιούς κώδικες ήταν οι εξής: Ο επί των εκκλησιών, επί των σχολείων, ο σούμπασης, ο επί των νερών, επί των παζαριών, της ασφάλειας, της είσπραξης των φόρων και τέλος ο Πρόεδρος ή μεγάλος άρχοντας ή Τζουμπάς. Αργότερα το σύστημα τροποποιήθηκε και ελάμβαναν μέρος όλοι οι κάτοικοι.

Το Φεβρουάριο του 1713 συνέταξαν τον «κανονισμό», καταστατικό από 24 άρθρα, με τα οποία ρυθμίζονταν τα εκκλησιαστικά και τα πολιτικά πράγματα της πόλης. Σημαντική ήταν και η συμβολή στην οικονομική ακμή της πόλης η ίδρυση των συντεχνιών (Ρουφετίων). Οι συντεχνίες (υποδηματοποιοί, χαλκοποιοί, ράπτες, κλπ.) ενίσχυαν τα σχολεία και τους πάσχοντες.

Εκείνο, όμως, που βοήθησε στη φήμη της Μοσχόπολης ήταν η αγάπη των κατοίκων της στα γράμματα. Διακρίνονταν για την αγάπη τους στην Παιδεία και τον ζήλο για την ίδρυση σχολείων και εκκλησιών. Στα μέσα του 17ου αιώνα ιδρύθηκε η πρώτη σχολή. Είναι γνωστή στην ιστορία των ελληνικών γραμμάτων ως «Ελληνικόν Φροντιστήριον». Επειδή ο αριθμός των μαθητών αύξανε συνεχώς και δεν επαρκούσε για τη στέγασή τους, αποφασίστηκε το 1750 η ανέγερση της «Νέας Ακαδημίας» όπως ονομάστηκε. Το μέγαρο της Νέας Ακαδημίας διέθετε 40 κοιτώνες και αίθουσες διδασκαλίας.

Εκτός από την Ακαδημία οι Μοσχοπολίτες ίδρυσαν το Ορφανοδιοικητήριο ως «Προπαιδευτήριον της Ακαδημίας». Οι Μοσχοπολίτες δεν αρκέστηκαν σ’ αυτά. Βλέποντας τον ζήλο για την παιδεία των νέων παιδιών που φοιτούσαν στα σχολεία τους, ίδρυσαν «Τυπογραφείο» για να εκτυπώνονται βιβλία προς χρήση των μαθητών. Το τυπογραφείο αυτό της Μοσχόπολης είναι το δεύτερο τυπογραφείο, που ιδρύθηκε στην Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, μετά από το πρώτο τυπογραφείο που ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1627 από τον Βορειοηπειρώτη Πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρη. Από το τυπογραφείο της Μοσχόπολης εκδόθηκαν πολλά βιβλία με ποικίλο περιεχόμενο.

Οι Μοσχοπολίτες επλούτισαν την πόλη τους και με μεγάλη βιβλιοθήκη, που είχε εκτός από βιβλία και πολύτιμα χειρόγραφα. Στην Ακαδημία της Μοσχόπολης βάση της διδασκαλίας ήταν η αρχαία ελληνική γλώσσα, η θεολογία και η φιλοσοφία. Αργότερα προστέθηκαν μαθηματικά, φυσική, κλπ.

Σε μεγάλη ακμή έφτασε η Ακαδημία στα μέσα του 18ου αιώνα, όταν διευθυντής ήταν ο μεγάλος διδάσκαλος Θεόδωρος Καβαλλιώτης ο Μοσχοπολίτης, μαθητής του Ευγενίου Βούλγαρη.

Η οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της Μοσχόπολης βοήθησε πολύ και στην ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής, της ξυλογλυπτικής και της χρυσοχοΐας. Η πόλη κοσμήθηκε με ωραίους και μεγαλοπρεπείς ναούς, οι οποίοι ξεπερνούσαν τους είκοσι. Πολύ ωραία ήταν και η μονή του Προδρόμου του βαπτιστού. Η Μοσχόπολη, η οποία είχε φτάσει σε τέτοια ανθηρή κατάσταση, εξήγειρε το μίσος των Τουρκαλβανών. Ληστρικές συμμορίες που ξεκινούσαν από γειτονικές περιοχές άρχισαν το καταστρεπτικό τους έργο ληστεύοντας τα καραβάνια με τα εμπορεύματα που έρχονταν από τη Βενετία και την Αυστρία και σκοτώνοντας τους εμπόρους.

Ο φόβος και τρόμος άρχισε να ξαπλώνεται στην πόλη και η μοιραία μέρα της καταστροφής δεν θα βραδύνει να έρθει.

Επειδή δεν μπόρεσαν να ταπεινώσουν την Μοσχόπολη, παρόλες τις ληστρικές επιδρομές και τους φόνους, συνεννοήθηκαν με τους αγάδες της Μουζακιάς και του Ελμπασάν και επέβαλαν στην πόλη σκληρούς φόρους, εξαιτίας των οποίων άρχισε να κλονίζεται η Μοσχόπολη οικονομικά.

Το μεγαλύτερο πλήγμα εναντίον της Μοσχόπολης συνέβη μετά την επανάσταση του Ορλώφ. Οι Μοσχοπολίτες έστειλαν στη Μάνη, η οποία είχε παρασυρθεί στην επανάσταση, χρηματικά ποσά. Μετά την αποτυχία της επανάστασης ο σουλτάνος απέστειλε στην Πελοπόννησο αλβανικά στίφη, τα οποία, όπου πέρασαν, έσπειραν τον όλεθρο και την καταστροφή.

Μετά την καταστροφή της Πελοποννήσου οι αλβανικές ορδές στράφηκαν εναντίον της Μοσχόπολης, για να εκδικηθούν τους Μοσχοπολίτες για τη συμμετοχή τους στο κίνημα του Ορλώφ. Επιτέθηκαν εναντίον της πόλης και για τρεις μέρες την λεηλατούσαν. Σπίτια, ναοί και μοναστήρια πυρπολήθηκαν. Δεν σεβάστηκαν τίποτε. Οι κάτοικοι, όσοι σώθηκαν ζήτησαν καταφύγιο σε άλλες χώρες. Η καταστροφή της πόλης έγινε στις 23 Ιουνίου 1769, όπως αναγράφεται στον κώδικα της Ιεράς Μονής Προδρόμου: «ΛΨΩΘ, Ιουνίου 24. Ου δε οβολός εσυνάχθη επειδή η περιώνυμος Μοσχόπολις κατεχαλάσθη και παντελώς ηφανίσθη».

Και μετά την καταστροφή η πόλη άρχισε και πάλι να συνέρχεται από το φοβερό πλήγμα. Δυστυχώς, αργότερα, μετά την ίδρυση του αλβανικού κράτους, οι Τουρκαλβανοί συνέχισαν το θεάρεστο έργο τους. Τον Οκτώβριο του 1916 η πόλη καταστράφηκε ολοσχερώς από αλβανικά στίφη του λήσταρχου Σαλή Μπούκα. Σήμερα στη θέση της λαμπρής πόλης υπάρχει ένα μικρό ομώνυμο χωριό.