Ένας πύργος με το όνομα της πόλης…

 Ίσως να μην είναι ευρύτερα γνωστό ότι ο νομός Ιωαννίνων είναι κατάσπαρτος με πάρα πολλά (περί τα 200) σλαβικά τοπωνύμια που τα περισσότερα βρίσκονται γύρω από τα Ιωάννινα. Αποτελούν κατάλοιπα των Σλάβων που κατάκτησαν και κατοίκησαν όχι μόνο τον νομό Ιωαννίνων αλλά ολόκληρη την Ήπειρο τον 6ο αιώνα μ.Χ. Πως εξηγείται η διατήρηση τόσων πολλών τοπωνυμίων μέχρι σήμερα παρόλο που οι Σλάβοι εξαφανίστηκαν από την Ήπειρο τρείς αιώνες μετά την έλευσή τους; Μια

εξήγηση μόνον είναι δυνατή: οι Σλάβοι ποτέ δεν έφυγαν από αυτά τα μέρη αλλά εξελληνίστηκαν, δηλαδή έμαθαν την ελληνική γλώσσα και ασπάστηκαν τον χριστιανισμό, αλλά σταδιακά γιατί αν οι Σλάβοι είχαν εκδιωχτεί βίαια από τους Βυζαντινούς τα τοπωνύμια θα είχαν εξαφανιστεί μαζί με τους «νονούς» τους. Έτσι οι απόγονοί τους, που συνέχισαν να διαμένουν στα ίδια μέρη όπου έμεναν και οι πρόγονοί τους πριν το εξελληνισμό τους, δεν είχαν λόγο να αλλάξουν τα τοπωνύμιά τους και συνέχισαν να τα παραδίδουν αναλλοίωτα στις επόμενες γενιές. Πράγματι, την στρατηγική του εξελληνισμού των Σλάβων μαρτυρείται ότι εφάρμοσε ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄. Επομένως προκύπτει ότι οι Σλάβοι του νομού Ιωαννίνων, δεν εκδιώχτηκαν αλλά εξελληνίστηκαν και αφομοιώθηκαν. 

Για να επιτευχθεί όμως αυτός ο εξελληνισμός και η αφομοίωση έπρεπε απαραιτήτως να υπάρχει στην περιοχή ένα αστικό κέντρο που θα στήριζε την μακροχρόνια αυτή προσπάθεια μέσω μιας διοικητικής και μιας θρησκευτικής αρχής (μητρόπολης) που εδράζονταν σε αυτό. Πρωτίστως όμως το κέντρο αυτό θα έπρεπε να είναι μια καλά οχυρωμένη πόλη της Ηπείρου ώστε να αντισταθεί επιτυχώς στις επιθέσεις των Σλάβων. Ποιο μπορεί να ήταν αυτό το αστικό κέντρο στην περιοχή του σημερινού νομού Ιωαννίνων; Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα οι οχυρωμένες -ήδη από την Ελληνιστική εποχή- πόλεις της περιοχής ήταν τρεις: η Καστρίτσα, το Γαρδίκι και το Κάστρο της πόλης. Οι πόλεις στην Καστρίτσα και το Γαρδίκι αποκλείονται αφού σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα εγκαταλείφθηκαν και περιήλθαν σε παρακμή τον 6ο αιώνα. 

Επιπλέον, το όνομα Γαρδίκι είναι σλαβικό και η πόλη που αντιστάθηκε επανειλημμένως στους Σλάβους και κατάφερε να τους εξελληνίσει, δεν θα μπορούσε να έχει σλαβικό όνομα. Στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο, οι πόλεις που είναι γνωστό ότι αντιστάθηκαν στους Σλάβους και έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στον εξελληνισμό τους, όπως η Θεσσαλονίκη, η Κόρινθος, η Πάτρα, η Σπάρτη, όλες διατήρησαν το ελληνικό όνομά τους, παρόλο που οι περιοχές γύρω από αυτές βρίθουν μέχρι σήμερα σλαβικών τοπωνυμίων όπως και στα Γιάννενα. Επομένως, η μόνη οχυρωμένη βυζαντινή πόλη της περιοχής που θα μπορούσε να αντισταθεί στους Σλάβους και να αναλάβει το έργο του εξελληνισμού τους ήταν η πόλη του γιαννιώτικου Κάστρου. Με αυτό συνάδει το γεγονός ότι σε αυτή εδραζόταν τον 9ο αιώνα η μητρόπολη της Ηπείρου -απαραίτητη προϋπόθεση, όπως προανέφερα, για τον εξελληνισμό των Σλάβων. 

Πώς γνωρίζουμε όμως ότι η οχύρωση στο Κάστρο που υπήρχε στην Ελληνιστική εποχή υπήρχε και τον 6ο αιώνα μ.Χ; Αυτό καταρχάς προκύπτει λογικά από το γεγονός ότι τα Ιωάννινα βρίσκονται σε μία σημαντική στρατηγική θέση για την αναχαίτιση των βαρβαρικών επιδρομών, και δεν μπορεί παρά να ήταν οχυρωμένα. Γιατί όμως τότε η πόλη των Ιωαννίνων δεν αναφέρεται στον κατάλογο που μας παρέδωσε ο ιστορικός Προκόπιος με τις νέες οχυρώσεις που έκανε ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός προκειμένου να αναχαιτίσει τους Σλάβους τον 6ο αιώνα; Μερικοί σύγχρονοι μελετητές προσπάθησαν να εξηγήσουν αυτό το κενό υποστηρίζοντας ότι η πόλη στο Κάστρο δεν ονομαζόταν τότε Ιωάννινα αλλά Εύροια και πρέπει να ταυτιστεί με την Εύροια που αναφέρεται στον κατάλογο του Προκόπιου. Η θεωρία αυτή έχει πολλές αδυναμίες και έχει επαρκώς πλέον δειχτεί ότι η Εύροια του Ιουστινιανού ήταν στο σημερινό Καστρί του νομού Πρέβεζας, στον κάμπο του Φαναρίου, κοντά στο Καναλάκι.

 Η λογικότερη, όπως έχω υποστηρίξει και αλλού, εξήγηση γιατί τα Ιωάννινα δεν αναφέρονται στον κατάλογο του Προκοπίου με τις οχυρώσεις που έκανε ο Ιουστινιανός στην Ήπειρο, είναι ότι η οχυρωμένη ακρόπολη στο Κάστρο υπήρχε ήδη πριν από τον Ιουστινιανό και μάλιστα βρισκόταν σε πολύ καλή κατάσταση την εποχή του Ιουστινιανού. Γι’ αυτό δεν αναφέρεται ούτε στον κατάλογο με τις νέες αλλά ούτε στον κατάλογο με τις οχυρωμένες τοποθεσίες που ο Ιουστινιανός βρήκε μεν έτοιμες αλλά χρειάστηκε να τις ανακαινίσει. Πιθανολογώ λοιπόν ότι οχύρωση του Κάστρου (ή η αναβάθμισή της) είχε γίνει λίγα χρόνια πριν τον Ιουστινιανό, από το αυτοκράτορα Αναστάσιο Α’ (που καταγόταν από την Νέα Ήπειρο - δηλαδή την σημερινή Βόρεια Ήπειρο/Αλβανία) ο οποίος όπως είναι γνωστό, κατασκεύασε και αναβάθμισε οχυρώσεις σε πολλές τοποθεσίες στην Ήπειρο (όπως στην Νικόπολη) στα πλαίσια της απώθησης των Οστρογότθων στις αρχές του 6ου αιώνα. 

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το Κάστρο ήταν καλά οχυρωμένο πριν την έλευση των Σλάβων και άντεξε στις επανειλημμένες επιθέσεις τους. Το ίδιο συνέβη και πολύ αργότερα, τον 14ο αιώνα, που το διαχρονικά ισχυρό Κάστρο των Ιωαννίνων άντεξε στις σφοδρές επιθέσεις των Αλβανών που είχαν εγκατασταθεί στον ευρύτερο χώρο του σημερινού νομού Ιωαννίνων. Σύμφωνα με τα παραδείγματα της Θεσσαλονίκης και άλλων πόλεων που προαναφέρθηκαν, η πόλη στο Κάστρο, τον 6ο αιώνα, πρέπει να είχε ελληνικό όνομα που το διατήρησε καθ’ όλη την διάρκεια των επιθέσεων των Σλάβων και μέχρι την ολοκλήρωση του εξελληνισμού τους, μέχρι δηλαδή τον 9ο αιώνα. Μαρτυρία για το όνομα της πόλης του Κάστρου τον 6ο αιώνα δεν υπάρχει. Υπάρχει όμως για τον 9ο αιώνα, στα πρακτικά επισκοπικής συνόδου. Είναι μάλιστα θηλυκού γένους (η Ιωαννίνα) και όχι ουδετέρου γένους (τα Ιωάννινα) που πρέπει να προέκυψε αργότερα όπως έχει συμβεί και σε πολλές άλλες περιπτώσεις όπου το αρχικό όνομα θηλυκού γένους μετατράπηκε σε όνομα πληθυντικού ουδετέρου με ταυτόχρονη ανύψωση του τόνου (η Σαλώνη > τα Σάλωνα, η Καμίνη > τα Κάμινα, η Τυράνα > τα Τίρανα κλπ). Αυτό που προκύπτει είναι ότι τον 6ο αιώνα, η πόλη στο Κάστρο ήταν μια καλά οχυρωμένη πόλη που ονομάζονταν «η Ιωαννίνα».

Πώς προήλθε όμως το όνομα «η Ιωαννίνα»; Δεν μπορεί να είναι σύμπτωση ότι ο Βελισάριος, στρατηγός και προσωπικός φίλος του Ιουστινιανού, που ανέλαβε την επίβλεψη του έργου της οχύρωσης της Ηπείρου -κάτι που απαιτούσε την μακροχρόνια διαμονή του στην περιοχή- είχε μία κόρη που προοριζόταν για σύζυγος του εγγονού και διαδόχου του Ιουστινιανού, και η οποία ονομαζόταν Ιωαννίνα. Πιστεύω ότι ο Ιουστινιανός έδωσε το όνομα της κόρης του Βελισάριου στην οχυρωμένη ακρόπολη στο Κάστρο, σύμφωνα με την συνήθεια της εποχής να δίνουν στα κάστρα ένα όνομα που συχνά αντιστοιχούσε σε κάποιο βασιλικό πρόσωπο όπως Θεοδωρούπολη, Ελενούπολη, Ιουστινιανούπολη κλπ. Ίσως κάποιοι να θεωρήσουν τα παραπάνω ως μια «μυθιστορηματική» ιστορία. Είναι όμως μια ιστορία που βασίζεται σε υπαρκτά πρόσωπα και ιστορικά γεγονότα και υπό αυτή την έννοια είναι πολύ λιγότερο μυθιστορηματική από τις τρέχουσες θεωρίες που υποστηρίζουν ότι το όνομα των Ιωαννίνων προέρχεται είτε από τον Άγιο Ιωάννη του οποίου όμως η λατρεία δεν μαρτυρείται στο Κάστρο, όπως θα ήταν το αναμενόμενο, είτε από κάποια άγνωστη Σλάβα ονόματι Yana που «έμενε σε κάποια καλύβα στο Κάστρο»…

Ποια είναι η ακρόπολη που ο Ιουστινιανός βάφτισε «Ιωαννίνα»; Σήμερα στο Κάστρο υπάρχουν δύο ακροπόλεις: η ΝΑ ακρόπολη Ιτς Καλέ και η ΒΔ ακρόπολη με το τζαμί Ασλάν Πασά. Η μία πρέπει να είναι του Αναστασίου Α΄ και η άλλη του Νορμανδού Βοημούνδου ο οποίος, όπως αναφέρεται στην Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής, τον 11ο αιώνα κατέκτησε «τα Ιωάννινα» (έτσι λεγόταν πλέον τότε η πόλη στο Κάστρο) και για να ενισχύσει την οχύρωση της πόλης του Κάστρου επιδιόρθωσε την μοναδική προϋπάρχουσα ακρόπολη με πύργο και κατασκεύασε σε άλλο μέρος του Κάστρου μια νέα ακρόπολη επίσης με πύργο. Συνήθως ο πύργος στο Ιτς Καλέ ταυτίζεται από πολλούς σύγχρονους μελετητές (αλλά όχι από όλους) με τον πύργο της ακρόπολης που έχτισε ο Βοημούνδος. Επειδή όμως αυτός ο πύργος έχει ενσωματωμένο αρχαίο (ελληνιστικό) υλικό (ισοϋψείς ορθογώνιους καλολαξευμένους μεγάλους ασβεστόλιθους), πρέπει να είναι παλαιότερος του πύργου στο Ασλάν τζαμί ο οποίος δεν έχει ελληνιστικό υλικό αλλά είναι καθ’ ολοκληρία βυζαντινής τεχνοτροπίας.

 Πράγματι, για λόγους οικονομίας, ανέκαθεν προτιμούνταν η χρήση του έτοιμου οικοδομικού υλικού από αρχαιότερες κατασκευές που βρισκόταν επί τόπου. Επομένως μεταξύ δύο κατασκευών που βρίσκονται στον ίδιο τόπο, παλαιότερη είναι αυτή η οποία έχει αρχαίο υλικό και μεταγενέστερη είναι αυτή που δεν έχει αρχαίο υλικό γιατί δεν είναι λογικό να μην είχε χρησιμοποιηθεί και στην δεύτερη κατασκευή το διαθέσιμο επιτόπου αρχαίο υλικό παρά μόνο αν αυτό είχε ήδη εξαντληθεί προηγουμένως στην πρώτη κατασκευή. Επομένως, ο πύργος στην ΒΔ ακρόπολη του Ασλάν τζαμιού που δεν έχει καθόλου αρχαίο υλικό πρέπει να είναι ο πύργος της ακρόπολης που έχτισε ο Βοημούνδος τον 11ο αιώνα, ενώ ο πύργος στο Ιτς Καλέ που ενσωματώνει ελληνιστικό υλικό και που επομένως είναι προγενέστερος του πύργου στο Ασλάν τζαμί, είναι ο πύργος της ακρόπολης που είχε χτίσει ο Αναστάσιος Α’ τον 6ο αιώνα και στην οποίο ο Ιουστινιανός είχε δώσει το όνομα της Ιωαννίνας (και ίσως σε αυτήν να διέμενε και ο Βελισάριος κατά την παραμονή του στην Ήπειρο) και που ο Βοημούνδος βρήκε έτοιμη και επισκεύασε. Ο πρωτοβυζαντινός πύργος στο Ιτς Καλέ, που στέκει επί αιώνες στην θέση του, εκεί κάτω από το Μιτσικέλι και πάνω από την λίμνη, σαν μαρμαρωμένος γίγαντας προστάτης της πόλης, μπορεί κάλλιστα να είναι ο πύργος που έδωσε το όνομά του στα Γιάννενα.