Ο «Σκοτεινός Τουρισμός» και η Στρατιωτική μας Ιστορία...

Tα χιονόδοξα βουνά της Ηπείρου, όπως τα αποκαλεί ο Οδυσσέας Ελύτης, παρέλαβαν πριν έναν αιώνα μια τεράστια ευθύνη∙ τη σκυτάλη του Εθνικού Αγώνα, ως συνέχεια του εθνικού οράματος που εορτάζεται περίλαμπρα φέτος, απ’ άκρη σ’ άκρη σε νησιωτικό και ηπειρωτικό χώρο με εναρκτήριο έτος το 1821.

Όλος ο Ελληνισμός τιμά φέτος το ένδοξο αγωνιστικό και στρατιωτικό παρελθόν των Ηρώων της Ελληνικής Επανάστασης με πλήθος εκδηλώσεων μνήμης και θα συνεχίζει με το ίδιο αίσθημα ευγνωμοσύνης να εκφράζεται και για τα κατορθώματα του ελληνικού στρατού στους

Βαλκανικούς Πολέμους, στο Έπος του ’40 και στην Εθνική Αντίσταση.
Θα ήταν άδικο να θεωρηθεί η συνέχεια αυτή ως «απότοκο» μιας σκοτεινής ιστορικής περιόδου για την ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όταν, με τον ηρωικό θάνατο στις μάχες, το νήμα του εθνικού αγώνα δεν κόπηκε ποτέ από το 1821 μέχρι και το 1940, αλλά κατάφερε, χάριν της συνεχούς στρατιωτικής παρουσίας, να δένει όλο και πιο σφιχτά υλοποιώντας το κοινό όραμα για την Εθνική Παλιγγενεσία.
Το ένδοξο στρατιωτικό παρελθόν της Ηπείρου τιμάται κάθε χρόνο στην επετειακή εκδήλωση της Απελευθέρωσης των Ιωαννίνων, τον Φεβρουαρίου του 1913. Είναι το ιστορικό έτος του 1913, το οποίο, αίφνης, κινδυνεύει να συμπαρασύρει όλη την στρατιωτική κληρονομιά, που σώζεται σήμερα στον βόρειο ελλαδικό χώρο, υπό την ομπρέλα ενός νέου είδους «εναλλακτικού» τουρισμού που αρχίζει να εδραιώνεται ήδη στη Θεσσαλονίκη των Βαλκανικών Πολέμων και του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με τον διεθνή καινοφανή όρο «DARK TOURISM».
Πάμε όμως να δούμε τα πράγματα από την αρχή, να εξηγήσουμε τι σημαίνει Dark Tourism, από πού ξεκίνησε και γιατί μεθοδεύεται η ένταξη πλήθους πολεμικών μουσείων, στρατιωτικών θέσεων, μνημείων πεσόντων, συμμαχικών νεκροταφείων και πεδίων μάχης στον «Σκοτεινό Τουρισμό», με εναρκτήριο τόπο της τουριστικής καμπάνιας την μαρτυρική πόλη της Θεσσαλονίκης που δέχτηκε όλους τους πολέμους του 20ου αιώνα και αυτό το φαινόμενο είναι πιθανόν να πάρει προεκτάσεις-πράγμα που απευχόμαστε- παρασύροντας κι άλλες τοποθεσίες με την ίδια στρατιωτική κληρονομιά.
Το DARK TOURISM προβάλλεται για πρώτη φορά από την Deutsche Welle με τίτλο δημοσιεύματος «Dark tourism - ο τουρισμός του τρόμου», στις 8 Αυγούστου του 2018. Πρόκειται για το ανερχόμενο είδος τουρισμού όπου «εβδομήντα πέντε δολάρια κοστίζει το εισιτήριο για ένα ταξίδι τεσσάρων μόνο ωρών στο σημείο όπου ο κατά συρροή δολοφόνος Τσαρλς Μέισον σκότωσε το 1969 τη Σάρον Τέιτ, τότε σύζυγο του σκηνοθέτη Ρομάν Πολάνσκι». Όπως συνεχίζει να περιγράφει η εφημερίδα, πλήθος τουριστών συρρέουν ακόμα και σήμερα για να βγάλουν μια φωτογραφία στον τόπο του εγκλήματος!
Ο σκοτεινός αυτός όρος, λοιπόν, έχει δημιουργηθεί στο εξωτερικό και αντιπροσωπεύει ταξίδια σε τοποθεσίες που σχετίζονται με τον τρόμο, τον θάνατο, τη δυστυχία και τη θλίψη με τη διαφορά ότι οι «σκοτεινοί τουρίστες», όπως αποκαλούνται διεθνώς, αναζητούν, ταξιδεύοντας, προορισμούς πρωτίστως που έμειναν στη μνήμη ως περιοχές με στυγερά εγκλήματα από δολοφόνους, αλλά και θέσεις «εκκαθαρίσεων» και γενοκτονιών, όπως είναι τα στρατόπεδα συγκεντρώσεις του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και οι φυλακίσεις των εξορίστων. Συνεπώς, ιστορικά και τουριστικά, αν θελήσει κανείς να ψάξει, θα βρει στο Άουσβιτς (Αuschvits), στο Τσέρνομπιλ (Chernobyl), στις Γενοκτονίες (Rwanda Genocides) ακόμα και στη Νήσο Ρόμπεν (Robben Island) όλο το νόημα της έννοιας της «σκοτεινής κληρονομιάς».
Αντιλαμβάνεται κανείς πως πρέπει να γίνει άμεσα σαφής διαχωρισμός του όρου αυτού με την κληρονομιά πολέμου που σώζεται στη χώρα μας, με τα μνημεία ηρωικής αντίστασης, άμυνας και εθνικού αγώνα για την Ανεξαρτησία.
Την ίδια στιγμή που μιλάμε, αναδύονται πρακτικές σκοτεινής ιστορίας συνδεδεμένες με συγκεκριμένες υποκουλτούρες ή εξειδικευμένα χόμπι αρκετά δημοφιλή και πλήρως εμπορευματοποιημένα, περιλαμβάνοντας μέρη με «μουσεία βασανιστηρίων» και πρακτικές ασυνήθιστες, όπως «βόλτες με φαντάσματα, κυνήγι φαντασμάτων ή βόλτες σε τοποθεσίες με στυγερά εγκλήματα». Επιπλέον, δεδομένου ότι πολλές τοποθεσίες δεν αναφέρονται και δεν προστατεύονται ως στρατιωτική κληρονομιά, περνούν άδικα στη σφαίρα επιρροής παγκοσμιοποιημένων οικονομιών παρέχοντας ευκαιρίες «χωρίς διαμεσολάβηση και εξέταση» τοποθετώντας όλες αυτές τις συναντήσεις σε κοινό “σάκο’’ με το σλόγκαν «από το παρελθόν στο παρόν» και «από το μουσείο στις in situ θέσεις πολέμου» με κίνδυνο τη διαστρέβλωση και το …τσουβάλιασμα των ιστορικών γεγονότων με θέμα και μόνον τον θάνατο! Και αυτό θα έπρεπε να θεωρείται ένα επιπρόσθετο προβληματικό σημείο του συγκεκριμένου τουριστικού πρότζεκτ, διότι στην προκειμένη περίπτωση έρχεται να διαστρεβλώσει την κληρονομιά με τη βαριά ιστορική αξία που σώζει σε ελληνικό έδαφος, επιδιώκοντας άθελα ή ηθελημένα μια πραγματικά σκόπιμη καταστροφή, φθορά και βεβήλωση πολιτιστικών στοιχείων...
Δυστυχώς, τα στρατιωτικά νεκροταφεία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου του Ζέιτενλικ και τα πολεμικά μουσεία της Θεσσαλονίκης, συμπεριλαμβανομένων του Μουσείου Βαλκανικών Πολέμων στο Τοψίν και των οχυρωματικών έργων του Α΄ και Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αποτελούν στόχο ένταξης στο νέο αυτό «εναλλακτικό» είδος τουρισμού, «Dark Tourism», δημιουργώντας ανησυχίες για την έκταση που αυτό θα επιφέρει υποδουλώνοντας, θα λέγαμε, σε αυτό τον σκοτεινό όρο κάθε ηρωικό, αντιστασιακό, μαρτυρικό χώρο της Βορείου Ελλάδας.
Τώρα, γιατί επιχειρείται από μέρους μας η σύνδεση της Θεσσαλονίκης με τα Ιωάννινα, αυτό οφείλεται στη κοινή προσπάθεια του Ελληνικού Στρατού κατά τα έτη του 1912-1913, με την εθνική υποχρέωση να διεξαγάγει επιχειρήσεις σε δύο μέτωπα, της Μακεδονίας και της Ηπείρου αντίστοιχα, με αναγκαστική απόφαση να δοθεί προτεραιότητα πρώτα στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια στα Ιωάννινα. Με τον ίδιο τρόπο και την ίδια ακριβώς κατεύθυνση, ίσως να προχωρήσει και η ιδέα του σκοτεινού τουρισμού, αφού ό,τι ξεκινά από τα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας, Αθήνα ή Θεσσαλονίκη, γρήγορα εξαπλώνεται δυναμικά και στα υπόλοιπα μέρη της Ελλάδας. Πάντως, μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ακολούθησε η απελευθέρωση των Ιωαννίνων, με τον ελληνικό στρατό να κινείται βορειότερα απελευθερώνοντας τη Βόρεια Ήπειρο με άκρατο πατριωτικό ενθουσιασμό και ακραιφνές ελληνικό φρόνημα, τα ίδια ακριβώς γνήσια αισθήματα που συνόδευσαν τους Έλληνες μαχητές λίγα χρόνια αργότερα γράφοντας τις χρυσές σελίδες από το Έπος του ’40.
Μάλιστα, στις μέρες μας ολοένα και περισσότερο συγγραφικό έργο έρχεται να διαφωτίσει τις άγνωστες πτυχές από τη συμβολή των Ηπειρωτών στο κοινό εθνικό όραμα, αλλά και να αναδειχθεί ο ιδιαίτερος ηρωισμός της «Προμαχούσης» Ηπείρου, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το σπουδαίο δίτομο βιβλίο της αξιότιμης Δρ. κυρίας Μαρούλας Παπαευσταθίου, με τίτλο «Ελληνοϊταλικός πόλεμος - Κατοχή - Εθνική Αντίσταση (1940-1944)- Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων», ένα βιβλίο που δίνει φως και συγκίνηση σε όλους εμάς σήμερα για την αλληλουχία των γεγονότων, μέσα από τις 100 προφορικές μαρτυρίες που καταγράφθηκαν από τη συγγραφέα και μνημονεύουν μοναδικά τη θυσιαστική προσφορά στα πεδία μαχών της Ηπειρωτικής Γης. Όλοι εκείνοι μαζί με τους άταφους νεκρούς του βορειοηπειρωτικού Έπους περιμένουν δικαίωση και όχι …αμαύρωση!
Βέβαια, η στόχευση το παρόντος άρθρου είναι να μην φτάσει ο όρος «σκοτεινός», να αποτελέσει, τελικά, ένα είδος «ύβρεως» απέναντι στον υπεράνθρωπο αγώνα των Ελλήνων πολεμιστών, αλλά να καταφέρουμε, συλλογικά, ως Έλληνες να ενισχύουμε τις προσπάθειες (ιστορικές- τουριστικές) που στοχεύουν στην καλλιέργεια της φωτεινής θεώρησης της ιστορίας που αποδίδει το δίκαιον του Αγώνα και όχι το «εγκληματικό», που ερευνά την αλήθεια του ανιδιοτελούς πνεύματος και σέβεται το υψηλό φρόνημα όλων των αγωνιστών του Έθνους.
Το ένδοξο ηρωικό παρελθόν λοιπόν της ηπειρωτικής γης κινδυνεύει, αν δεν προλάβουμε, να διαταραχθεί από τον «σκοτεινό τουρισμό» που καταλαμβάνει θέσεις κοινής ιστορικής αξίας και στρατιωτικής θυσίας και να κατασταθεί ταυτόσημος των τοποθεσιών που σώζουν, ανά τον κόσμο, μνήμες καταστροφών, δυστυχίας και βίαιου, αποτρόπαιου θανάτου στο πλαίσιο παράλογων πολέμων και εγκλημάτων πολέμου.
Η πόλη των Ιωαννίνων είναι μια ακόμη τοποθεσία που σώζει, στο ίδιο μέγεθος με τη Θεσσαλονίκη, πεδία μαχών και στον ίδιο βαθμό με τη συμπρωτεύουσα στρατιωτική παρουσία∙ αρκεί να αναφέρουμε την ύπαρξη Πολεμικού Μουσείου στο Καλπάκι, θέσεις ηρωικής Αντίστασης σε κάθε σημείο της Πίνδου, μνημεία πεσόντων, δεκάδες τόπους που βοούν στο πέρασμα ενός ταξιδιώτη σήμερα από τις φωνές χιλιάδων στρατιωτών, αξιωματικών και ευζώνων που έπεσαν μαχόμενοι στην ηπειρώτικη γη, ενάντια στον Ιταλό εισβολέα αλλά και στο ναζιστικό καθεστώς, μετέπειτα.
Είναι οι τόποι του Μπιζανίου των Βαλκανικών Πολέμων, που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθούν σύμβολα θανάτου ή σύμβολα εχθρικά και σκοτεινά, όπως θα θέλαν να τα θεωρήσουν ίσως κάποιοι με τον όρο «σκοτεινή κληρονομιά», σήμερα. Επίσης, σε καμία περίπτωση η εμπορευματοποιημένη ένταξη των Μουσείων Βαλκανικών Πολέμων στο νέο είδος «Σκοτεινός Τουρισμός» δεν θα πρέπει να επιτρέψουμε να αμαυρώσει τα σύμβολα της ηρωικής αντίστασης όλου του Ελληνισμού, όταν εδώ στα υψίπεδα της Ηπείρου και Μακεδονίας υπηρέτησαν το Σύνταγμα Κρητών, Κύπριοι εθελοντές αλλά και πολεμιστές από όλα τα μέρη της πατρίδας μας και φυσικά Έλληνες ομογενείς της Αμερικής. Το Μπιζάνι, όπως και κάθε τόπος αμυντικής ιστορίας είναι τόπος ηρωικός και θυσίας. Η θυσία στη ελληνική πολεμική ιστορία δεν σημαίνει θάνατος αλλά μεγαλείο! Ας τα αναθεωρήσουμε λοιπόν όλα αυτά τα ζητήματα κι ας ξανασκεφτούμε ποιό είδος τουρισμού επιθυμούμε για την ιστορία της Ελλάδας.
Σαφέστατα, ο όρος Dark πρέπει να επανεξεταστεί και να αξιολογηθεί, χωρίς βιαστικές «βλέψεις» για ένταξη όλων των θέσεων μάχης και του ηρωικού θανάτου σε έναν αδόκιμο όρο, όταν αυτός κάνει σαφή αναφορά σε περιοχές, όπου υπάρχει κακή ποιότητα ζωής, βιαιότητες και κυρίως θάνατος από παράλογο, και μόνον, έγκλημα.
Θεωρείται αναγκαία η σύσταση επιτροπής Τουρισμού με ειδικούς που θα εξετάζει προσεκτικά τις προτάσεις ένταξης στρατιωτικών χώρων σε νέα πακέτα τουριστικά και θα θέτει υπό το μικροσκόπιο κάθε όρο (ορθό ή αδόκιμο) που προτείνεται, λαμβάνοντας υπόψη όλες τις παραμέτρους και τις προεκτάσεις και τις δυσμενείς επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρει στο μέλλον της κοινωνίας και στην Ιστορική και Πολιτιστική μας Κληρονομιά.

* Η Δέσποινα Χαρίτου είναι Αρχαιολόγος - Ιστορικός Τέχνης, MA.edu στην Ιστορία και τον Πολιτισμό και Υπ. Διδάκτωρ Στρατιωτικής Ιστορίας, ΒΣΑΣ Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Βλ. και ανάλογο άρθρο της ιδίας στο: https://www.voria.gr/article/antechi-i-thessaloniki-ton-oro-skotino-tourismo.