Τα λάθη της δημοκρατίας…

Αφορμή για το σημερινό μου άρθρο πήρα από μια σκέψη που διατυπώνει ο μεγάλος στοχαστής Κορνήλιος Καστοριάδης στο βιβλίο του «Η ελληνική ιδιαιτερότητα» καθώς γράφει:  «Η δημοκρατία προϋποθέτει το δικαίωμα του λαού να σφάλει βαριά». Ίσως στον καθένα αυτή η άποψη να προκαλεί αμφιβολία για την ορθότητα του νοήματός της.

Γιατί η ειδοποιός διαφορά του δημοκρατικού πολιτεύματος από τα άλλα είναι το δικαίωμα της ελευθερίας στον πολίτη να αποφασίζει και της ευθύνης για τις πράξεις του. Πραγματικά ουδείς μπορεί να συγκρίνει τη δημοκρατία με κάθε άλλη πολιτική λειτουργία που εφάρμοσε η ανθρώπινη κοινωνία στην Ιστορία. Αυτός είναι και ο λόγος που εμείς οι Έλληνες νιώθουμε περήφανοι ως κληρονόμοι για την προσφορά των προγόνων μας στην παγκόσμια κοινότητα. Καθότι η πεμπτουσία της δημοκρατίας είναι η επιγραμματική φράση «έδοξε τη βουλή και τω δήμω».
Αλλά οι εμπειρίες του λαού μας από τα αρχαία χρόνια ως τα σήμερα συχνά δημιουργούν ερωτηματικά για τη στάση των πολιτών εν καιρώ δημοκρατίας σε ζητήματα πολύ κρίσιμα για το συμφέρον της χώρας και των ιδίων. Και αυτό οφείλεται στη διαπίστωση ότι πολλές φορές και τότε, στην αρχαία Ελλάδα, πάρθηκαν από τους πολίτες σφαλερές και επιζήμιες αποφάσεις και στην εποχή μας ο λαός με την ψήφο του έβλαψε την πατρίδα.
Γι’ αυτό θεωρώ πως η ανάμνηση λαθεμένων αποφάσεων θα μας πείσει ότι οι πολίτες είναι δυνατόν και στο δημοκρατικό πολίτευμα να σφάλουν. Ενδεικτικά θυμίζω δύο αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου στην Αθήνα στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.). Ο αθηναϊκός στόλος σε ναυμαχία στις Αργινούσες κατατρόπωσε τον σπαρτιατικό (406 π.Χ.) και βύθισε τα πλοία του. Οι Αθηναίοι στρατηγοί λόγω μεγάλης τρικυμίας δεν μπόρεσαν να περισυλλέξουν τους νεκρούς Σπαρτιάτες για ταφή, όπως επέβαλε ο άγραφος ηθικός νόμος για τον σεβασμό των νεκρών. Τότε η Εκκλησία του Δήμου έλαβε την απόφαση της θανατικής καταδίκης των δέκα στρατηγών της!
Ένα δεύτερο παράδειγμα «λαϊκής πλάνης» ήταν και η απόφαση των Αθηναίων για την εκστρατεία στη Σικελία. Πείστηκαν από τον δημαγωγό Αλκιβιάδη και απαξίωσαν τα λογικά και συνετά επιχειρήματα του Νικία για το αντίθετο. Ακολούθησε η μεγάλη καταστροφή της Αθήνας στις Συρακούσες, που σήμαινε την αρχή του τέλους της αθηναϊκής κυριαρχίας.
Και στη σύγχρονη δημοκρατία έχουμε αποφάσεις του λαού που προκάλεσαν δεινά στους ίδιους και στη χώρα. Ύστερα από τη Συνθήκη των Σεβρών ο Βενιζέλος, με τη σφραγίδα των μεγάλων εθνικών επιτυχιών, προκήρυξε εκλογές για να εφαρμόσει τους όρους της Συνθήκης που εξυπηρετούσαν τα εθνικά μας οράματα. Και όμως, η πλειοψηφία του λαού πείστηκε από τις υποσχέσεις της Αντιπολίτευσης για τερματισμό του πολέμου και καταδίκασε τον Βενιζέλο. Ακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή και η Ελλάδα από τότε έχασε τον ένα πνεύμονά της!
Στις μέρες μας ζήσαμε μια ανάλογη πολιτική περιπέτεια με το Δημοψήφισμα του Τσίπρα, όπου το 63% του λαού κόντεψε να οδηγήσει τη χώρα στα τάρταρα!
Αυτές οι δημοκρατικές αποφάσεις του λαού προβληματίζουν για το τι μπορεί και τι δικαιούται κατά τον Καστοριάδη να πράξει η πλειοψηφία στα πλαίσια ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Η απάντηση και η ερμηνεία στο πρόβλημα είναι σύνθετη. Βεβαίως σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε το δικαίωμα της πλειοψηφίας να αποφασίζει, διότι τότε δε θα αναφερόμαστε σε δημοκρατία. Αλλά είναι ουσιαστική η ανάγκη η πολιτεία να εξοπλίζει τον πολίτη δια της συνολικής παιδείας ώστε να έχει τα απαραίτητα εφόδια για να κρίνει, να διαλέγεται και να αποφασίζει ορθά.
Και να μην ξεχνάμε και την ευθύνη των πολιτικών στο να λειτουργεί η δημοκρατική πολιτεία, όπως οι ανάγκες, οι αρχές και οι αξίες ορίζουν. Η δημαγωγία, ο λαϊκισμός, ο διχασμός και αυταρχισμός δεν πρέπει να ευδοκιμούν στη δημοκρατία. Και τούτο γιατί η δημοκρατική πολιτεία χρειάζεται πολίτες και πολιτικούς έτοιμους να δώσουν και όχι να πάρουν, να υπηρετούν και όχι να ζημιώνουν το κοινό συμφέρον.
Και για να έχει πραγματική εφαρμογή το πρόσταγμα «έδοξε τη βουλή και τω δήμω» οφείλουμε να ακολουθούμε και την άποψη του Θουκυδίδη, που τη διατύπωσε στον Επιτάφιο και η οποία λέει: Για μας ο πολίτης που δεν συμμετέχει στα κοινά δεν είναι αδιάφορος, αλλά αχρείος.