Μάνθος & Γεώργιος Ριζάρης: Το Σύμβολο της Ευεργεσίας

O Ελληνισμός της Ηπείρου έζησε υπόδουλος πεντακόσια χρόνια και διατήρησε τη συνοχή του. Μεγάλη η διάρκεια, ποικιλώνυμοι οι δυνάστες, (Αλβανοί, Σέρβοι, Φράγκοι, Τούρκοι), ανυπέρβλητες οι εναντιώσεις: πώς να κρατηθείς αυτός που ήσουν και πώς να γίνεις αυτό που ήθελες;
Και όμως! Και κρατήθηκαν αυτοί που ήταν. Και έγιναν αυτοί που ήθελαν. Ήταν το φυσικό αποτέλεσμα μιας γιγαντιαίας συλλογικής συνείδησης που μέσα στη μακραίωνη νύχτα της σκλαβιάς διατηρούσε άσβεστους τους δυο πυρσούς που καθόριζαν την αυτογνωσία τους και άρα και την ταυτότητά τους: την ορθοδοξία και την ιστορική μνήμη. Ακριβώς για να θυμούνται τί είχαν και να καθορίζουν οι ίδιοι τί τους έπρεπε.
Ο Ελληνισμός της Ηπείρου διαχωρίστηκε σ’ εκείνον που έμεινε στα κακοτράχαλα βουνά της και σ’ εκείνον που αναζήτησε μια καλύτερη τύχη στην ξενιτιά και έγινε ο Ελληνισμός της υπόδουλης Ηπείρου και ο Ελληνισμός της Διασποράς. Διαφορετικές οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, μία όμως η ψυχή και η επιδίωξη: η αναζωπύρωση της χειμαζόμενης επί αιώνες εθνικής συνείδησης.
Οι Ηπειρώτες της Διασποράς έθεσαν στη διάθεση, αρχικά του ηπειρωτικού Ελληνισμού και αργότερα ολόκληρου του Ελληνισμού, την οικονομική βάση για την ίδρυση εκκλησιών και σχολείων… και συγκρότησαν το «διαδίκτυο» της εποχής, δηλαδή έναν κοινωνικό ιστό που συνέδεε οριζόντια τον Ελληνισμό, για να αναδείξει εναργέστερα τη συλλογική του συνείδηση.
Ο κατάλογος των πρωταγωνιστών αυτής της εκπληκτικής πνευματικής άνθησης είναι εντυπωσιακά μακρύς. Στο θαύμα αυτό συμβάλλουν ισοδύναμα άνθρωποι του πνεύματος και άνθρωποι της πράξης.

Το κοινό όραμα: ο ξεσηκωμός…
Τα μεγάλα γεγονότα, όπως ο ξεσηκωμός μετά από πέντε αιώνες σκλαβιάς, δεν αναδύονται από το πουθενά. Προηγείται μεγάλη περίοδος κυοφορίας που έχει τους δικούς της πρωταγωνιστές. Σ’ αυτούς, τους συχνά αφανείς πρωταγωνιστές, κυρίαρχη θέση κατέχουν και οι αδελφοί Μάνθος και Γεώργιος Ριζάρης, οι «Γραικοί της Νίζνης» (Νίζνα: Εμπορικό κέντρο της τσαρικής Ρωσίας, πόλη της σημερινής Ουκρανίας).
Ο Μάνθος Ριζάρης είχε πρώτο σταθμό την ελληνική παροικία της Νίζνας, προσκληθείς από τον θείο του Πανταζή. Γρήγορα επεξέτεινε τις επιχειρήσεις του στη Μόσχα, την Οδησσό, τη Βεσσαραβία, τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και την Πόλη. Ένεκα της επιτυχίας των επιχειρήσεών του προσκάλεσε τον αδελφό του Γεώργιο, ενώ εκείνος, ως μεγαλέμπορος, έμενε τον περισσότερο χρόνο στη Μόσχα.
Τον Μάνθο χαρακτήριζαν: «ἡ φιλογένεια καὶ ἡ ἐνθερμος πρός τήν δουλεύουσαν πατρίδα αγάπη». Το γεγονός αυτό συνηγορεί στο ότι ο Μάνθος υπήρξε εκ των πρώτων μελών της Φιλικής Εταιρείας (κατηχηθείς από τον Εμμανουήλ Ξάνθο). Μεταξύ των φιλικών ήταν γνωστός με το συνθηματικό όνομα «Πρόθυμος», όπως ο Καποδίστριας ως «Ευεργετικός» και ο Υψηλάντης ως «Καλός». Το Πρόθυμος απέδιδε τη μεγάλη και συνεχή προσφορά του στη Φιλική Εταιρεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 1814 μέχρι το 1824 ο Μάνθος παρέσχε ανεκτίμητες υπηρεσίες στην προετοιμασία και τη συνέχιση του Αγώνα.
Στη συνέχεια παρατίθεται αυτόγραφος επιστολή του Υψηλάντη προς τον Μάνθο Ριζάρη που μαρτυρεί τη στενή φιλία των δύο ανδρών.

Οδυσσός τη 1η Σεπτεμβρίου 1820.
Κύριε Μάνθε Ριζάρη.
Μόλις σήμερον εύρον ευκαιρίαν δια να αποκριθώ εις το δια του Ξάνθου περιπόθητο μοι γράμμα της. Πλην ιξεύρω ότι δεν κακιώνει ο αγαπητός Μάνθος επειδή και γνωρίζει καλώς το πώσον είμαι ενασχολιμένος. Ελπίζω να μην αμφιβάλλη παντελώς ότι η προς αυτήν φιλία μου είναι στερεά και ειλικρινής. Παρακαλώ να ειπή προς πάντας τους σέρνωντας το όνομά μου χωρίς καμμίαν ανάγκην ότι τους παρακαλώ να παύσουν από το να με ονομάζουν και με συμπερασμούς να λέγουν ότι έχω διαφόρους σκοπούς και άλλα. Το πώσον αυτό πειρακτικόν ας το στοχασθή και μόνος του η Ευγένειά της. Ας εγχειρίσει το παρόν μου προς τον κύριον Αναστάσιον συνδρομίτην. Και παρακαλώ να με ενθυμήσθε και εγώ σας ασπάζομαι αδελφικών και ειμί
όλος πρόθυμος
Αλέξανδρος Υψηλάντης

Οι μεγάλες υπηρεσίες συνοδεύονται πάντα από ταλαιπωρίες και κινδύνους. Δεν είναι όμως γνωστές, γιατί στις επιστολές που αναφέρονται για τον Μάνθο κυριαρχεί, σκοπίμως, η ασάφεια, λόγω της επικείμενης έναρξης του Αγώνα.
Ο Μάνθος Ριζάρης υπήρξε ένας μεγάλος άγνωστος της ελληνικής παλιγγενεσίας. Δεν αγωνίστηκε με τα όπλα, αλλά ενίσχυσε και στήριξε τον αγώνα του Έθνους με γενναίες οικονομικές συνεισφορές και σημαντικές υπηρεσίες. Άλλωστε, πάντοτε υπήρξε αρωγός, δια του πλούτου του, της Ρωσικής κοινωνίας, ιδιαίτερα μετά τις καταστροφές που επέφερε η επιδρομή του Ναπολέοντα. Μετά τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης, η τουρκική βαρβαρότητα εκδηλώθηκε σε ό,τι σχετικό με το ελληνικό Έθνος. Χιλιάδες Ελλήνων επωλούντο στις τουρκικές αγορές ως δούλοι. Ο Μάνθος Ριζάρης ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Κωνσταντίνου Οικονόμου και έσπευσε την 7η Ιανουαρίου του 1823 να αποστείλει οικονομική ενίσχυση στη σχετική Επιτροπεία.

Φιλογενέστατε μεγαλέμπορε της Μόσχας
Κύριε Μάνθε Ριζάρη
Δι’ υψηλής αυτοκρατορικής επιταγής εσυστήθη κομητάτον εις συλλογήν συνεισφοράς προς απολύτρωσιν των αιχμαλωτισθέντων ομογενών αδελφών μας Χίων, Κασσανδριτών, Κυδωνιατών κ.τ.λ. Ο εκλαμπρότατος πρίγκηψ, και φιλανθρωπότατος και της θρησκείας λειτουργός κύριος Αλέξανδρος Νικολαΐδης ο Γολίτζινος, συγκαλών με τον γνωστόν σας θείον του ζήλον όλους τους φιλοχρίστους Ρώσους εις ταύτην την θεοφιλή συνδρομήν, έπρεπε να τιμήση με την αυτήν πρόσκλησιν και όλους τους εν τη Ρωσία κατοικούντας μεγαλεμπόρους Έλληνας Ταύτην δε την πρόσκλησιν ηξίωσε να την προβάλη ρητώς προς το όνομά σας και δι’ εμού, όστις εκπληρώ ήδη την προσταγήν του με πολλήν μου χαράν και με ελπίδας χρηστάς!
Φίλε συμπατριώτα! ό,τι κάμνουσι προαιρετικώς οι άλλοι χριστιανοί προς σωτηρίαν των αιχμαλώτων ομογενών μας, τούτο εις ημάς γίνεται χρέος ιερώτατον και απαραίτητον […] Αγαπητέ! ενθυμήσου τας βασάνους των […] Φίλτατε συμπολίτα! γνωρίζω και την φιλογενή και φιλόθεον ευσπλαχνίαν σας. Ως πρώην συνεδράμετε γενναίως τους εις την Ρωσίαν διασωθέντας φυγάδας ομοεθνείς μας, και τώρα ο αυτός ζήλος ας εξάψη προς απολύτρωσιν των αιχμαλώτων αδελφών μας […].
αωκβ΄ Δεκεμβρίου ιε΄. Εκ Πετρουπόλεως.
Ο Οικονόμος του Οικουμενικού Πατριαρχικού Θρόνου και καθολικός ιεροκήρυξ της Μεγάλης Εκκλησίας
Κωνσταντίνος Πρεσβύτερος Οικονομίδης.

Οι χρηματικές χορηγίες των Αδελφών Ριζάρη για τις ανάγκες του Αγώνα, σύμφωνα με το υπάρχον οικονομικό κατάστιχο του Γεωργίου Ριζάρη, έφτασαν το ύψος των 50.500 ρουβλίων στις 8 Αυγούστου 1827.
Για την προσφορά του ο Μάνθος Ριζάρης ανακηρύχθηκε από τη Φιλική Εταιρεία «Μέγας Ευεργέτης». Δεν πρόφτασε να δει ελεύθερη την πατρίδα, πίστευε όμως ότι η ημέρα της ελευθερίας της ήταν κοντά. Όπως όλοι οι μεγάλοι πατριώτες, έτσι και ο Μάνθος Ριζάρης οραματίστηκε το μέλλον της πολύπαθης πατρίδας. Αν και ολιγομαθής, είχε στο μυαλό του μια εκπαιδευμένη πατρίδα, μια πατρίδα που γέννησε την επιστήμη και την πολιτική συνείδηση και που η σκλαβιά είχε οδηγήσει το λαό της σε αναλφαβητισμό. Ο χρόνος του όμως είχε ολοκληρωθεί και το όραμά του για την εκπαίδευση έμελλε να το πραγματοποιήσει ο αδελφός του Γεώργιος.
Για την πραγματοποίηση του κοινού στόχου των αδελφών Ριζάρη απαιτήθηκε χρόνος, γιατί ο Γεώργιος έπρεπε πρώτα να συγκεντρώσει τη διασκορπισμένη περιουσία τους. Η απόφασή του ήταν αμετάκλητη: να δωρίσει την περιουσία του στο ήδη απελευθερωμένο Έθνος για την ίδρυση Σχολής που θα βελτίωνε τη μόρφωση του κλήρου και κατ’ επέκταση της νέας γενιάς των ελεύθερων Ελλήνων.
Ο Γεώργιος Ριζάρης έκανε κοινωνό των προβληματισμών του, για την ίδρυση και λειτουργία (αιωνίως) της Σχολής με επιστολή του, τον Αδαμάντιο Κοραή.

Σεβάσμιέ μου Κύριε.
Εἶμαι, κατὰ δυστυχίαν, ὀλιγομαθής, ἀγάπησα ὅμως πάντοτε τὰς μαθήσεις καὶ ἐτίμησα τοὺς πεπαιδευμένους, αλλ’ αι δυστυχίαι της Ελλάδος δεν με εσυγχώρησαν να ευχαριστήσω την επιθυμίαν μου. Δια τας ιδίας δυστυχίας και εγώ και ο μακαρίτης αδελφός μου εζήσαμεν μακράν της πατρίδος μας και επιθυμώντας να την ιδώμεν ελευθέραν απωλέσαμεν τον καιρόν μας και ήδη πλησιάζει και εις εμέ η γεροντική υληκία χωρίς να έχωμεν κλερονόμους. Αλλά και ο μακαρίτης αδελφός μου και εγώ απεφασίσαμε να αφίσωμεν κλερονόμον την πατρίδα μας και επειδή, κατά την γνώμην μας, δεν είναι άλλο ωφελιμότερον από την παιδείαν και ορθήν ανατροφήν των νέων ο προ ενώς χρόνου αποθανών αδελφός μου Ματθαίως διώρισεν το επιβάλον μέρος της καταστάσεώς μας, με το οποίον ενόνω και εγώ το εδικόν μου, δια να συστήσωμεν σχολείον εις την πατρίδα μας […]. Δεν θα με κατιγορίσης βέβαια ότι προτιμώ την πατρίδα μου αλλά με όλην την διαθίκην του μακαρίτου αδελφού μου και με όλην την επιθυμίαν μου να χρησυμεύσω περισσότερον εις την πατρίδα μου δεν είμαι όμως τόσον ισχυρογνώμων ώστε να μη προτιμήσω άλλο μέρος της Ελλάδος όπου υμπορώ να συμπεράνω ότι τα έξοδά μου θα φανούν οφελιμώτερα […].
1825, Μόσχα Ο πρόθυμος εις τας προσταγάς σου
Γ. Ριζάρης
Ζαγωρήσιος εκ του χωρίου Μονοδένδρι

Ο Κοραής απάντησε στον «χρησιμότατο», όπως αποκαλεί τον Γεώργιο Ριζάρη, ενισχύοντας τις αποφάσεις του. Η συμβουλή του Κοραή ήταν να παραχωρήσει την περιουσία του στο Έθνος, για την ίδρυση κάποιας Σχολής, και όταν οι περιστάσεις το επιτρέψουν να ληφθεί πρόνοια και για το Ζαγόρι.

Τιμιώτατε Κύριε Γεώργιε,
Η επιστολή σου της 23 Μαρτίου με αναγκάζει να σε δώσω μάλλον τον εις πολλά ολίγους πρέποντα τίτλον «χρησιμώτατος», επειδή απεφασίσατε και συ και ο μακαρίτης αδελφός σου να κατασταθήτε χρήσιμοι εις την πατρίδα, αφίνοντες την κληρονόμον εις όλην σας την περιουσίαν. Τοιαύτη γενναία και όντως Ελληνική απόφασις, εις τας παρούσας χρείας της κοινής ημών μητρός και πατρίδος γίνεται ασυγκρίτως επαινετωτέρα διότι συνεργεί εις των αδελφών μας Ελλήνων την παιδείαν, από την οποίαν άλλο ωφελιμώτερον, ως ορθώς κρίνεις και λέγεις, δεν είναι, διότι η παιδεία μόνη δύναται να φυλάξη την με τόσα αίματα και κόπους αποκτηθείσαν ελευθερίαν […]. Φρόνιμος και η προτίμησις της μερικής σου πατρίδος, φρονιμωτέρα και η συγκατάθεσις εις ό,τι αποδείξουν αι περιστάσεις χρησιμώτερον εις την κοινήν πατρίδα […]. Μην αμφιβάλλεις, φίλε, ότι ωφελών την κοινήν πατρίδα ωφελείς εν ταυτώ και την μερικήν και γίνεσαι τω όντι χρήσιμος εις όλην την Ελλάδα […].
Εις τας προσταγάς πρόθυμος
Α. Κοραής
Εκ Παρισίων, 5 Μαΐου, 1825
Το όραμα του Γεωργίου Ριζάρη ήταν η υψηλή εκπαίδευση του Κλήρου και κατ’ επέκταση του ελληνικού λαού. Για τον σκοπό αυτό, προέβη στην αγορά ακινήτων, η αξία και οι πρόσοδοι των οποίων έμελλε να πολλαπλασιαστούν, ενώ καθόρισε με κάθε λεπτομέρεια τη λειτουργία της Εκκλησιαστικής Σχολής, που άνοιξε τις πύλες της, μετά τον θάνατό του, την 15η Μαΐου 1844.
Το όραμά του παραμένει ζωντανό…
Ο λαός αυτός «ο μικρός ο μέγας» έγραψε τη δική του ιστορία, γιατί διέθετε ήδη ιστορία. Κι εκεί, στο πνεύμα των παραδόσεών του, που έρχονταν από πολύ μακριά, βεβαιωμένος ότι η λευτεριά και άρα η συνέχεια της ιστορίας δεν χαρίζεται, αλλά κερδίζεται, έγραψε τη δική του ιστορία. Και βέβαια για να το καταστήσει πράξη παραιτήθηκε από τη λατρεία του προσωπικού του συμφέροντος. Το παράδειγμα: οι Αδελφοί Ριζάρη… Και με το προφανές σύνθημα το ή όλοι σωζόμαστε ή όλοι χανόμαστε, αναζήτησε στις ρίζες της ύπαρξής του και μόνο, τις δυνάμεις εκείνες και τον τρόπο που θα τον καθιστούσαν ικανό να ξαναγράψει ιστορία.
Η τιμή των μεγάλων γεγονότων και των πρωταγωνιστών τους δεν είναι μόνο η διάρκεια, αλλά η ἔργῳ διάρκεια. Ένα σημαντικό έργο το τιμάς μόνο αν αντιτάξεις σ’ αυτό μια ισόρροπη πράξη παρόντος. Και προφανώς όχι με τρόπους που μπορεί να το καταστήσουν ουδέτερο απολίθωμα ενός αδιάφορου παρελθόντος. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε επιτακτική αναδύεται η ἔργῳ δική μας ευθύνη, να υπερβούμε την παγανιστική καθημερινότητα και να αναλάβουμε την ευθύνη να αντιτάξουμε το δικό μας σημαντικό έργο. Ήδη, πριν δυόμισι χιλιάδες χρόνια έχει αποφανθεί ο Θουκυδίδης με τρόπο αξιωματικό και τελεσίδικο: «ανδρῶν αγαθῶν ἔργῳ γενομένων ἔργῳ και δηλοῦσθαι τας τιμάς».
Ο Μάνθος και ο Γεώργιος Ριζάρης διέθεσαν τους κόπους τους για την προετοιμασία του Αγώνα και την παιδεία της ελευθερωμένης πατρίδας. Η προσφορά τους ενσωματώνει το μήνυμα: Για να μείνει στη χώρα μας η «λευτεριά η πολυδιάστατη» απαιτούνται: α) συλλογική και ατομική διαρκής εγρήγορση, επαγρύπνηση και ευθύνη και β) διαρκής παιδεία. Η παιδεία είναι το μέσον που θα μας διασφαλίζει ένα διαρκώς υψηλότερο επίπεδο συνειδητότητας, προκειμένου σ’ αυτόν τον πολύπλοκο κόσμο της παγκοσμιοποίησης να ανιχνεύουμε με ασφάλεια τις νέες προκλήσεις και ευκαιρίες, αλλά και τις καινούριες απειλές.
Ο. Ελύτης: Δεν αρκεί να ονειροπολούμε είναι λίγο.
Δεν αρκεί να πολυλογούμε είναι πολύ.
Πού πάμε;
Πώς πάμε;
Το σημαντικό, ίσως, είναι να αναζητήσουμε τη συλλογική συνείδηση, που καθημερινά αγνοούμε, να συναρμολογήσουμε τη διάτρητη κοινωνική μας συνοχή και να ξανά-ανακαλύψουμε τη σημασία του διπλανού μας.
Λαοί που δεν θυμούνται την ιστορία τους αυτοκαταδικάζονται, κι αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την εποχή μας. Αντίθετα, εκείνοι που διατηρούν ζωντανή τη μνήμη τους κρατούν σφικτά στο χέρι τους τον σωτήριο μίτο της Αριάδνης, που θα τους οδηγεί με ασφάλεια μέσα σ’ αυτόν τον σύγχρονο λαβύρινθο της εποχής μας.
Η παρακαταθήκη του Γεωργίου Ριζάρη αποτελεί ασφαλή δείκτη πορείας: Ἡ ἐπιθυμία μου εἶναι νὰ προκύψῃ ὠφέλεια εἰς τὸ Κοινὸν ἀπὸ τοὺς ἱδρῶτας τοῦ προσώπου ἐμοῦ τε καὶ τοῦ αὐταδέλφου μου... Δὲν θέλω κατ’ οὐδένα τρόπον νὰ ὠφεληθῶσιν οἱ ὀλίγοι χάριν τῶν κοινωφελῶν διατάξεών μου. Το όραμα των Αδελφών Ριζάρη, για τη λειτουργία αιωνίως της ευεργεσίας τους προς το Έθνος, μετά από 177 χρόνια, παραμένει ζωντανό. Οι εκτελεστές της Διαθήκης, διαχρονικά, είχαν και έχουν ως βασική τους αποστολή την ανταπόκρισή τους στις προσδοκίες των Ευεργετών, για μια εκπαιδευμένη πατρίδα, εμβαπτισμένη στις αξίες της ορθοδοξίας, που δεν ξεχνά την ιστορία της [εικόνες 6-9]. Έτσι, ιχνηλατώντας τις ανάγκες της αναδυόμενης κοινωνίας, επεξεργάζονται τρόπους προβολής των αρχών τους στο κοντινό και απώτερο μέλλον με οδηγό το «κοινό καλό».

* Το παραπάνω άρθρο γράφτηκε με τη συνεργασία της υπευθύνου της Βιβλιοθήκης κ. Αλεξάνδρας Ε. Καρπέτα