Πνευματικές εστίες Ελληνισμού στα χρόνια της τουρκοκρατίας…

Ως «Αιώνας των Φώτων» είναι γνωστός στην Ευρώπη ο 18ος αιώνας, κατά τον οποίον εμφανίστηκε, με επίκεντρο τη Γαλλία, το μεγάλο πνευματικό και πολιτικό κίνημα του Διαφωτισμού που αποτελούσε συνέχεια και μετεξέλιξη του Αρχαίου Ελληνικού Διαφωτισμού.

Γνήσιο παρακλάδι των δυο αυτών διαφωτιστικών κινημάτων αποτελεί το δικό μας διαφωτιστικό κίνημα που είναι γνωστό ως Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Δημιουργοί του οι Απόδημοι Έμποροι Εθνικοί Ευεργέτες, διαποτισμένοι από τα νάματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού οι ίδιοι και οι Μεγάλοι Δάσκαλοι του Γένους, από τους οποίους οι πιο πολλοί είχαν σπουδάσει σε περίφημα Πανεπιστήμια της Ευρώπης. Κοινός τους πόθος ο Διαφωτισμούς του υπόδουλου Γένους, προϋπόθεση απαραίτητη, σύμφωνα με το κυρίαρχο διαφωτιστικό κίνημα, για την απόκτηση της ελευθερίας του. Για την υλοποίηση αυτού του στόχου φρόντισαν και μάλιστα πολύ ενωρίς, να δημιουργήσουν σε πολλά μέρη του απανταχού Ελληνισμού φωτεινές πνευματικές εστίες, οι οποίες θα απέβαιναν φυτώρια πραγματικά από τα οποία θα αποφοιτούσε μία νεολαία πρόθυμη να αναλάβει τον αγώνα για την εθνική μας ανεξαρτησία.
Τέτοιες φωτεινές εστίες δημιουργήθηκαν στη Βενετία, η Φλαγγίνειος Σχολή, από το Θωμά Φλαγγίνη και την Ελληνική Κοινότητα της Βενετίας, στο Βουκουρέστι η Αυθεντική - Ηγεμονική Σχολή Βουκουρεστίου, η οποία τελούσε υπό την προστασία των Φαναριωτών Ηγεμόνων, την οποία διηύθυναν και στην οποία δίδαξαν εκλεκτοί Δάσκαλοι του Γένους, ανάμεσα στους οποίους οι Ηπειρώτες Λάμπρος Φωτιάδης και Νεόφυτος Δούκας, στην Πάτμο η Πατμιάδα Σχολή της οποίας βασικοί χρηματοδότες ήταν οι Ηπειρώτες Εθνικοί Ευεργέτες Αδελφοί Ζωσιμάδες και Ζώης Καπλάνης, στα Γιάννινα η Καπλάνειος Σχολή με ιδρυτή το Ζώη Καπλάνη και Διευθυντή τον Αθανάσιο Ψαλίδα και στην Οδησσό η Ελληνική Εμπορική Σχολή, με πρώτο Διευθυντή και θεμελιωτή της τον Ηπειρώτη Δάσκαλο του Γένους, Γεώργιο Γεννάδιο.
Σ’ αυτόν το διαφωτιστικό αγώνα η Ήπειρος, με επίκεντρο τα Γιάννινα, έδωσε το μεγάλο «παρών» και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο πολιτογραφήθηκε επίσημα ως η πνευματική πρωτεύουσα της προεπαναστατικής Ελλάδας. Αυτό, βέβαια, δεν έγινε τυχαία. Ήδη από την εποχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου λειτουργούσε στο Νησί των Ιωαννίνων Σχολή στη Μονή Φιλανθρωπηνών, η οποία κράτησε αναμμένη τη λαμπάδα στα σκοτάδια της σκλαβιάς και πρόσφερε την πρώτη ζύμη απ’ την οποία αργότερα, την εποχή του Διαφωτισμού, θα προκύψουν οι Μεγάλοι Δάσκαλοι του Γένους που θα καταστήσουν τα Γιάννινα κέντρο της πνευματικής αναγέννησης του υπόδουλου Γένους.
Δεν είναι άλλωστε περίεργο το γεγονός ότι στις τοιχνογραφίες που σώζονται στο νάρθηκα του Ναού της Μονής, μαζί με τις μορφές των κτητόρων της Μονής υπάρχουν και μορφές αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, ιστορικών και νομοθετών, όπως του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Σόλωνα, του Πλουτάρχου και του Θουκυδίδη. Ούτε πάλι είναι τυχαίο το γεγονός ότι πάνω και αριστερά της εισόδου του Ναού της Αγίας Μαρίνας Ιωαννίνων εμφανίζεται και ο «Κτήτωρ» του Ναού Νικόλαος Ζωσιμάς. Έτσι, πολύ πριν κάνει την εμφάνισή του στον τόπο μας ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, από τα Γιάννινα είχαν εκπεμφθεί τα πρώτα διαφωτιστικά μηνύματα, από ανθρώπους που ζούσαν στην Ευρώπη και ήταν διαποτισμένοι από τα νάματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.
Πρώτος κάνει την εμφάνισή του ο Γιαννιώτης έμπορος στη Βενετία Επιφάνιος. Εκεί έζησε τον αναγεννητικό οργασμό της Ευρώπης και ένιωσε την ανάγκη, ήδη το 1648, να ιδρύσει στα Γιάννινα τη φερώνυμη Σχολή του, στην οποία δίδαξε και ο κατόπιν Μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως Μελέτιος Γεωγράφος. Ακολούθησε το 1676 η Σχολή Γκιούμα, με εκλεκτούς δασκάλους, ανάμεσα στους οποίους οι διαφωτιστές Γεώργιος Σουγδουρής και Μεθόδιος Ανθρακίτης, οι μεταρρυθμιστικές και αναγεννητικές διδασκαλίες των οποίων προκάλεσαν την μήνιν των οπισθοδρομικών κύκλων της πόλης, από τους οποίους κατηγορήθηκαν ως άθεοι και εκδιώχθηκαν. Ακολούθησε η νέα μεταρρυθμιστική προσπάθεια των αδελφών Μαρούτση με την ίδρυση της Μαρουτσαίας Σχολής, Διευθυντή της οποίας όρισαν το γνωστό Δάσκαλο του Γένους Ευγένιο Βούλγαρη, που είχε την ίδια τύχη με τους προηγούμενους.
Όμως το μεταρρυθμιστικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί στά Γιάννινα είχε βαθιές τις ρίζες και επέτρεψε στον «ερημίτη της Μόσχας», το Ζώη Καπλάνη, παραμονές του αγώνα της Ανεξαρτησίας, να ιδρύσει την περίφημη Καπλάνειο Σχολή Διευθυντής και ψυχή της οποίας υπήρξε ο κορυφαίος εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Μεγάλος Δάσκαλος του Γένους και λαμπρός πατριώτης Αθανάσιος Ψαλίδας.
Όλη αυτή η αναγεννητική προσπάθεια έσβησε το 1820, με τα γεγονότα του Αλή πασά, η δε Επανάσταση του 21 που ακολούθησε πρόσφερε ωραίες αλλά μάταιες ελπίδες για την απελευθέρωση ολόκληρου του αλύτρωτου Ελληνισμού, στις περιοχές του οποίου παρέμεινε και η Ήπειρος. Μόλις όμως, κατά το 1828, τα πράγματα άρχισαν να κοπάζουν και οι Γιαννιώτες επέστρεφαν στις εστίες τους, εμφανίστηκε και πάλι η ευεργετική διάθεση των Ζωσιμάδων που είχαν πρωτοστατήσει στην πνευματική αναγέννηση του υπόδουλου Ελληνισμού και ίδρυσαν τη Ζωσιμαία Σχολή, της οποίας η ιστορία λίγο - πολύ είναι σε όλους γνωστή και την προσφορά της αποδίδει κατά τρόπο επιγραμματικό και βαθυστόχαστο η επιγραφή την οποία είχε αναρτήσει στο πρόσθιο μέρος του δεύτερου Οικοδομήματος της Σχολής ο Γυμνασιάρχης Μιλτιάδης Πανταζής, στα χρόνια που η Ήπειρος ήταν ακόμη τουρκοκρατούμενη και έλεγε:
«ΖΩΣΙΜΑΔΩΝ ΟΔΕ ΜΟΥΣΑΙΟΣ ΛΑΜΠΤΗΡ ΑΦΑΝΙΖΕΙ
ΨΥΧΑΙΣΙ ΖΟΦΟΝ
ΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ ΤΕΚΕΩΝ»