Ζητείται Ελπίς…

Συμπολίτης που διάβασε το προηγούμενο άρθρο μου με τίτλο «Το Μεγάλο Δίδαγμα» διατύπωσε μέσα από το Διαδίκτυο το ερώτημα για την ιδιαιτερότητα του συμβολισμού που έχει πάνω στο Μνημείο της Ειρήνης στη Χιροσίμα η αρχαία ελληνική φράση «Γνώθι Σ’ αυτόν». Μία απλώς ενδεικτική απάντηση επιχειρείται με το σημερινό άρθρο.
Αρχίζουμε με το ιστορικό αυτής της γνωμικής φράσης. Αποδιδόταν, σύμφωνα με την παράδοση, στον ίδιο το Θεό του φωτός και της σοφίας, στον Απόλλωνα και ήταν γραμμένο με ευδιάκριτα γράμματα στην πιο περίοπτη θέση του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, για να θυμίζει στους πολυπληθείς επισκέπτες του ιερού εκείνου χώρου, που κατέφευγαν στη μαντική σοφία για την επίλυση των προβλημάτων της ζωής, πως ο μόνος και ασφαλής δρόμος για την επιτυχία στη ζωή είναι ο δρόμος της αυτογνωσίας.
Από τότε είχε καταστεί ο χρυσός κανόνας που χρησιμοποιούσαν οι λόγιοι και οι φιλόσοφοι προκειμένου να πείσουν πρώτα τους εαυτούς τους και στη συνέχεια τους υπόλοιπους ανθρώπους πώς δεν πρέπει να υπάρχει καμιά δραστηριότητα στη ζωή, κανένα επίτευγμα, όσο αξιόλογο κι αν είναι, που να τούς παρεκκλίνει από αυτό το σωτήριο για τη ζωή δρόμο.
Έτσι ο Πυθαγόρας υποχρέωνε τους μαθητές του καθημερινά, πριν από κάθε άλλη ενέργεια, να θέτουν στον εαυτό τους το τριπλό ερώτημα: «Ποι παρέβην, τι έρρεξα, τι δε μοι δέον ουκ ετελέσθη». Μια καθαρή καθημερινή άσκηση αυτογνωσίας. Και στα ίδια πλαίσια, στη συνέχεια, με τα «Χρυσά Έπη» του, άφησε σε όλους τους ανθρώπους την παρακαταθήκη του: «Γνώσει ανθρώπους αυθαίρετα πήματα έχοντας, τλήμονας, αγαθών εγγύς όντων, ούτε εσορώσιν ούτε κλύουσιν». Και αυτό το έκανε για να δείξει στους ανθρώπους ότι για ό,τι κάνουμε στη ζωή φέρουμε οι ίδιοι την ευθύνη και αυτό το κατανοούμε μόνο όταν έχουμε καταβάλει συστηματική προσπάθεια να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, προϋπόθεση εκ των ουκ άνευ, για να σεβόμαστε τον πρώτα εμείς τον εαυτό μας, αν θέλουμε να μας σέβονται και οι άλλοι, σύμφωνα με την καθιερωμένη στους αρχαίους φιλοσοφικούς κύκλους αντίληψη ότι «αιδούς παρά πάσιν άξιος έσει, εάν πρώτος συ αρξει σ’αυτόν αιδείσθαι».
Με την ίδια διπλή σημασία χρησιμοποιεί και ο Πλάτων την αιδώ στον «Πρωταγόρα», καθώς παρουσιάζει τον Δία, ως τηρητή της παγκόσμιας ηθικής τάξης, να στέλνει τον αγγελιοφόρο του, τον Ερμή, «ίνα δω τοις ανθρώποις δίκην και αιδώ, όπως μη το των ανθρώπων γένος απόλοιτο».
Όμως, για να έρθουμε στο θέμα μας, «το γένος των ανθρώπων», από τότε και μέχρι σήμερα, ακολούθησε το δικό του δρόμο, όχι αυτόν «της δίκης και της αιδούς», αλλά της αφροσύνης, της αλαζονείας, του τυφλού εγωισμού και του άνομου συμφέροντος που καθιστούν τον άνθρωπο «θηρίον αγριώτατον οπόσ’ αν φύη η γη», κατά τον Πλάτωνα. Αυτές ακριβώς τις θηριωδίες, παρόμοιες των οποίων δεν είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα, ζήσαμε κατά τον περασμένο 20ο αιώνα, τον αιώνα των επιστημονικών επιτευγμάτων και της συνακόλουθης τεχνικής προόδου, με τα κρεματόρια του Χίτλερ και τα ολοκαυτώματα στο Ναγκασάκι και στη Χιροσίμα. 
Σ´ αυτήν, λοιπόν, την τελευταία μαρτυρική πόλη, η πυρηνική βόμβα ουρανίου -το τελειότατο αυτό δημιούργημα της επιστημονικής και τεχνικής προόδου- που ρίφθηκε από βομβαρδιστικό αεροπλάνο, επέφερε τον ακαριαίο θάνατο σε 70.000 αθώα θύματα, κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης και τους επόμενους μήνες άλλα 60.000 αθώα θύματα υπέκυψαν στα τραύματά τους από ραδιενέργεια.
Αυτά είχε υπόψη του ο καλλιτέχνης που στο χώρο του ολοκαυτώματος έστησε το Μνημείο της Ειρήνης, προς τιμήν των αθώων θυμάτων της ανθρώπινης θηριωδίας και έβαλε στην πιο περίοπτη θέση του Μνημείου, όπως έκαναν και οι ιερείς της αρχαιότητας, τη γνωμική φράση, μάλιστα «ελληνικοίς γράμμασι», «Γνώθι Σ’ αυτόν», θέτοντας με το δικό του αινιγματικό τρόπο το ερώτημα, αν αυτοί που προκάλεσαν αυτή τη θηριωδία είχαν συνειδητοποιήσει τι έκαναν, δηλαδή αν είχαν υποβληθεί στον κόπο να θέσουν στον εαυτό τους το ανάλογο ερώτημα.
Ερώτημα που απευθύνεται πρώτα στους επιστήμονες -κατασκευαστές- της ατομικής βόμβας. Σ’ αυτό προσπάθησε να απαντήσει αργότερα, ως τραγικός επιμηθέας, ο πατέρας της ατομικής βόμβας, καθηγητής Οππενχάιμερ και οι συνεργάτες του. Πάνω στον ιερό βράχο της Ακρόπολης, μπροστά στον Παρθενώνα, τον οποίο επισκέφθηκε ως προσκυνητής, στάθηκε εκστατικός θυμήθηκε το φοβερό δράμα που έζησε η ανθρωπότητα με τις εκρήξεις στο Ναγκασάκι και στη Χιροσίμα, κυριεύτηκε από συναισθήματα που τον έφεραν σε απόγνωση και άφησε απ’ το στόμα του δειλά να ξεφύγουν οι λέξεις: «Πόσο ευτυχισμένος θα ένιωθα, αν μπορούσα να προσφέρω στον κόσμο ένα τέτοιο δημιούργημα -κι έδειξε τον Παρθενώνα- που θα γινόταν άγαλμα ευφροσύνης και όχι σύντριμμα συμφοράς».
Στο ίδιο μήκος κύματος ο συνεργάτης του μαθηματικός Χανς Μπέτε ομολόγησε, όταν κατέθεσε σαν μάρτυρας στη δίκη του Οππενχάιμερ: «Μονάχα όταν είχε πια ολοκληρωθεί η δουλειά μας όταν η βόμβα έπεσε στην Ιαπωνία, αναλογιστήκαμε τις βαριές συνέπειες». Ήταν όμως αργά! Αυτούς και άλλους παρόμοιούς τους είχε υπόψη του ο Μπρέχτ όταν στο έργο του «Ο Βίος του Γαλιλαίου», έβαζε στο στόμα του θεμελιωτή της σύγχρονης φυσικής τη φράση: «Εγώ παράδωσα τη γνώση μου στους αφεντάδες για να τη μεταχειριστούν ανάλογα με το συμφέρον τους».
Προς αυτούς τους «αφεντάδες» επίσης απευθύνεται το ίδιο ερώτημα από τον καλλιτέχνη του Μνημείου της Ειρήνης στη Χιροσίμα, που οδήγησαν, κατά καιρούς, τους λαούς σε συμφορές και μάλιστα «ενεργώντας στο όνομα των συμφερόντων τους». Απευθύνεται τέλος προς όλους μας, καθώς βρισκόμαστε κάτω από τις σημερινές τραγικές συνθήκες, σε κατάσταση σαν αυτή που επικράτησε, σύμφωνα με τον αρχαίο μύθο, όταν η Πανδώρα άνοιξε το κουτί, άφησε να ξεφύγουν όλα τα δεινά και έμεινε στο κουτί η ελπίδα. 
Ελπίδα πίσω από την οποία κρύβεται ένα βαθιά ανθρώπινο και αποφασιστικό αίτημα για πίστη και αγάπη στον άνθρωπο, για όλους μας, προκειμένου να προφυλαχθούμε από όλους τους κινδύνους που μας απειλούν, όπως ο απρόβλεπτος και αόρατος κορωνοιός, ή μήπως ελπίδα ενός ανθρώπου που είχε κάποτε ελπίσει και τώρα δυσκολεύεται να την ανακαλύψει στον ορίζοντα, με συνέπεια, μπροστά στο ζόφο της απόγνωσης, να πάρει ένα χαρτί, όπως έκανε ο Σαμαράκης, στο πιο τρυφερό και πιο σπαρακτικό βιβλίο του και να γράψει: «ΖΗΤΕΙΤΑΙ ΕΛΠΙΣ».
Αυτό είναι το σκληρό και αδυσώπητο δίλημμα στο οποίο καλούμαστε να προβληματιστούμε και να δώσουμε τη δέουσα απάντηση.

ΣΠΥΡΟΣ ΕΡΓΟΛΑΒΟΣ