Δυτικά Βαλκάνια και Ευρωατλαντική ένταξη

Η Αλβανία διολίσθησε από το 2019 σε βαθιά πολιτική, συνταγματική, κοινωνική και θεσμική κρίση. Χωρίς ανεξάρτητο, λειτουργικό δικαιακό σύστημα η χώρα αδυνατεί να παρέχει τα βασικά συνταγματικά δικαιώματα στους πολίτες, που αδυνατούν να απευθυνθούν στα ανώτατα δικαστήρια της χώρας, το Συνταγματικό και το Ανώτατο Δικαστήριο. Εκτός αυτού υπάρχουν σοβαρές επιφυλάξεις στην ανεξάρτητη κρίση της δικαιοσύνης, αφότου η διαδικασία του veto αποτέλεσε μέτρο πίεσης στις αποφάσεις της. Οι βουλευτές της αντιπολίτευσης παραιτήθηκαν της Βουλής από το Φεβρουάριο του 2019, όταν η αντιπολίτευση αρνήθηκε να συμμετάσχει στις τοπικές εκλογές της 30ης Ιουνίου 2019, με αποτέλεσμα το κόμμα των κυβερνώντων Σοσιαλιστών να εκλέξει 60 από τους 61 συνολικά δημάρχους. Υπ’ αυτές τις συνθήκες η αντιπολίτευση πιέζει την κυβέρνηση να παραιτηθεί, ώστε να αναλάβει υπηρεσιακή κυβέρνηση να διεξάγει ελεύθερες και δίκαιες εκλογές. Η διαφθορά, το λαθρεμπόριο (όπλων, ναρκωτικών, λευκής σάρκας κ.λ.π.), το ξέπλυμα βρώμικου χρήματος και η διασύνδεση του οργανωμένου εγκλήματος και των πολιτικών μεσουρανούν στη χώρα και οι κρατικές αρχές αδυνατούν να τα αντιμετωπίσουν. Την 18η Οκτώβριου 2019 η Ευρωπαϊκή Ένωση απέρριψε την έναρξη των διαπραγματεύσεων ένταξης για την Αλβανία (και τη Β. Μακεδονία), πράγμα που συγκλόνισε την κυβέρνηση και την κοινωνία. Αλλά αν θέλει η Αλβανία να τύχει θετικής εισήγησης για ένταξη το 2020 (Μάρτιο ή Μάιο 2020) θα πρέπει να εργαστεί εντατικά να αποκτήσει ένα αξιόπιστο και διαφανές σύστημα δικαιοσύνης, να εγκαταστήσει κανόνα δικαίου και να ενδυναμώσει τη μάχη εναντίον της διαφθοράς και του οργανωμένου εγκλήματος.
Η Αλβανία ήταν η πρώτη επίσκεψη σε ξένο κράτος του νεοεκλεγέντος πρωθυπουργού του Κοσόβου Albin Kurti, επιβεβαιώνοντας ότι η χώρα ενεργεί και πράττει σαν το κέντρο των Αλβανών όλης της περιοχής. Πάρα ταύτα μια διάσταση απόψεων σημειώθηκε σ’ αυτήν την επίσκεψη μεταξύ του Αλβανού πρωθυπουργού Edi Rama  και του Albin Κurti και αφορούσε κυρίως το σχέδιο για την μικρή ζώνη Schengen για τα Βαλκάνια (“mini Balkan Schengen Zone”).
Η Βοσνία βρίσκεται σε κρίση θεσμών και επιβεβαιώνει την κοινή παραδοχή ότι θεωρείται  η κύρια πηγή αστάθειας για την όλη περιοχή.  Η αναγγελία της συμμετοχής στην τρικομματική προεδρία της χώρας του κόμματος  Republika Srpska‟s (RS) έφερε στην επιφάνεια το πρόβλημα που προϋπήρχε. Η λήψη αποφάσεων καθίσταται προβληματική και η χώρα θα παραλύσει. Είναι καιρός να τροποποιηθεί η συνθήκη Dayton ώστε να λυθούν αυτά τα προβλήματα. Θα πρέπει να τονισθεί ότι Ρωσία, Κροατία και Σερβία θα παίξουν σημαντικό ρόλο στη παρούσα φάση, ασκώντας την δική τους επίδραση και επιρροή. Η κατάσταση είναι κρίσιμη και απειλεί την ειρήνη όχι μόνο της Βοσνίας αλλά και όλης της περιοχής. Η πολιτική αστάθεια, η πενιχρά οικονομία, οι ενδοπαραταξιακές διαμάχες και το προβληματικό πλαίσιο του πολιτικού σχήματος του κράτους, που οφείλεται στη συμφωνία Dayton, άφησαν τη Βοσνία πολύ πίσω από τις άλλες χώρες των Δυτικών Βαλκανίων σ’ ότι αφορά το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το NATO είναι κατορθωτός γι’ αυτή στόχος μόνο εξ’ αιτίας γεωπολιτικών και γεωστρατηγικών λόγων, και κυρίως λόγω της Ρωσικής απειλής να διεισδύσει στη περιοχή, και όχι επειδή έχουν αποκτηθεί τα standards της συμμαχίας. Παρά ταύτα οι Βόσνιοι Σέρβοι απορρίπτουν κάθε ιδέα προσχώρησης στο ΝΑΤΟ και αυτό είναι το πιο σοβαρό εμπόδιο για την ένταξη της χώρας. Πέραν αυτού η εθνικιστική ρητορική και λοιπές ενέργειες που προέρχονται από τις τρείς εθνότητες δημιουργούν συνθήκες έλλειψης αμοιβαίας εμπιστοσύνης και είναι παράγων εν δυνάμει αποσταθεροποίησης. Στη γειτονιά η Κροατία και η Σερβία συνεχίζουν να επεμβαίνουν στις εσωτερικές υποθέσεις της Βοσνίας, ενώ μουσουλμανικές χώρες όπως η Τουρκία, το Κατάρ, η Σαουδική Αραβία και το Ιράν συντηρούν μια μόνιμη παρουσία δια μέσου των επενδύσεων και των δωρεών. 
Το Κόσοβο έχει καινούργια κυβέρνηση, αλλά φαίνεται ότι το πολιτικό κατεστημένο αντιδρά δυναμικά στο «φρέσκο αέρα» του νέου πρωθυπουργού Albin Kurti. Το κύριο πρόβλημα του Kurti βρίσκεται στο εσωτερικό και έχει το όνομα του προέδρου Hashim Thaci. Επίσης ο Kurti έχει να αντιμετωπίσει τον Αμερικανικό παράγοντα, που ανέλαβε ρόλο στη διαμάχη Κόσοβου-Σερβίας. Εκτιμάται ότι ο Σέρβος πρόεδρος Aleksandar Vucic και ο  Thaci έχουν κοινές θέσεις, που υιοθετούνται και από τους Αμερικανούς.  Οι επίσημοι των ΗΠΑ αρνήθηκαν να συναντηθούν με το Kurti, που είναι ισχυρό μήνυμα προς τον νέο πρωθυπουργό να εγκαταλείψει τις ιδέες του για το μέλλον των συνομιλιών μεταξύ Βελιγραδίου-Πριστίνας. Ο Kurti δεν αποκάλυψε ακόμα τις πραγματικές του πολιτικές προθέσεις, αν και έχει εκφράσει μέχρι τώρα εξτρεμιστικές ιδέες σχετικά με τη Σερβία (μηνύσεις για τις γενοκτονίες, μέτρα για 100% δασμούς στα εισαγόμενα προϊόντα κ.λ.π.). Ακόμη και η επίσκεψη του στα Τίρανα επιβεβαίωσε ότι οι σχέσεις με την Αλβανία δεν είναι 100% θερμές, δείχνοντας μια απόσταση Πριστίνας-Τιράνων. Οποιεσδήποτε προσδοκίες για πρόοδο στον διάλογο μεταξύ Κοσόβου-Σερβίας δεν θα πρέπει να αναμένονται.  Εκτός αυτού η μάχη κατά της διαφθοράς, του οργανωμένου εγκλήματος και του ξεπλύματος βρώμικου χρήματος, η εγκαθίδρυση της έννομης τάξης και των αξιόπιστων και διαφανών λειτουργιών των θεσμών και η λειτουργική δημόσια διοίκηση είναι κύριες προκλήσεις για το Κόσοβο στο δρόμο του προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η Μολδαβία απολαμβάνει σχετική πολιτική σταθερότητα από τότε που ο πρόεδρος Igor Dodon κατόρθωσε να σχηματίσει την κυβέρνηση του, εκτοπίζοντας το φιλοδυτικό ACUM block. Η χώρα ακολουθεί φιλορωσικό προσανατολισμό, και παρά ταύτα διακηρύττει ότι επιθυμεί την ένταξη στη Ευρωπαϊκή Ένωση. Εξ’ αιτίας της στρατηγικής γεωγραφικής θέσεως η Μολδαβία έγινε το πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ - ΝΑΤΟ. Η χώρα στερείται οικονομικής ανάπτυξης ενώ η διαφθορά αγγίζει υψηλά επίπεδα. Η Ρωσία διατηρεί στρατεύματα στη Transnistria περιοχή, πράγμα που παραβιάζει την κυριαρχία της χώρας. Η διένεξη για τη περιοχή είναι μια εν δυνάμει κατάσταση αποσταθεροποίησης για τη χώρα. 
Στο Μαυροβούνιο η υστερία των έξωθι απειλών συνεχίζεται, νομιμοποιώντας τη κυβέρνηση και την καταπάτηση απ’ αυτή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της ελευθερίας των μίντια και της δημοκρατικής τάξης. Ο αμφιλεγόμενος νόμος για την ελευθερία θρησκευτικής λατρείας προκάλεσε μαζικές κινητοποιήσεις των Σέρβων ορθοδόξων που πλειοψηφούν στη χώρα. Ο πρόεδρος Milos Djukanovic παραδέχθηκε ότι ο νόμος έχει πολιτικά κίνητρα να περιορίσει την ισχύ της ορθοδόξου εκκλησίας στη χώρα, καθώς η τελευταία θεωρείται σαν ο «Δούρειος ίππος» της Σερβίας στο Μαυροβούνιο. Είναι αλήθεια ότι η Σερβία ποτέ δεν απεμπόλησε την ιδέα ότι το Μαυροβούνιο είναι «η φυσική προέκταση της Σερβίας» και η ανεξαρτησία της δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια αντικανονικότητα. Πλέον τούτου η Σερβία υποστηρίζεται στο εσωτερικό του Μαυροβουνίου από ισχυρή φιλοσερβική αντιπολίτευση. Σ’ αυτό το πλαίσιο ο σερβικός παράγων σε συνδυασμό με τον ρωσικό σε ορισμένες συνθήκες μπορεί να δράσει σαν αποσταθεροποιητικός παράγοντας. Η διαφθορά, το λαθρεμπόριο, ειδικά των τσιγάρων, και το ξέπλυμα βρώμικου χρήματος μεσουρανούν στη χώρα και θέτουν σημαντικά προσκόμματα και ρίσκα για τους επενδυτές. Η κατάσταση αυτή έχει επιδράσει δυσμενώς στις διαπραγματεύσεις για μελλοντική ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το Μαυροβούνιο έχει ανάγκη από ισχυρές μεταρρυθμίσεις στη δικαιοσύνη, στο νόμο και τη τάξη, όπως και στη μάχη εναντίον της διαφθοράς και του οργανωμένου εγκλήματος, ώστε να αποκτήσει ένα σταθερό και ελκυστικό επενδυτικό περιβάλλον. Η χώρα προσπαθεί να εκσυγχρονίσει τις ένοπλες δυνάμεις αγοράζοντας σύγχρονο οπλισμό και μειώνοντας την ηλικία του στρατεύσιμου προσωπικού, που σήμερα φθάνει το μέσον όρο των 37 ετών. Οι επερχόμενες εκλογές θα λειτουργήσουν για τη χώρα σαν ένα δημοκρατικό «stress test». 
Στη Βόρεια Μακεδονία το κοινοβούλιο διαλύθηκε και αναγγέλθηκαν πρόωρες βουλευτικές εκλογές για τη 12η Απριλίου 2020. Η αντιπολίτευση, το VMRO-DPMNE, πέτυχε μια μικρή καθυστέρηση μόνο τεσσάρων ημερών και το κυβερνών κόμμα, το SDSM, πέτυχε να περάσει το νόμο κα να επικυρώσει τη προσχώρηση στο ΝΑΤΟ τη τελευταία στιγμή, πριν τη διάλυση της βουλής. Πρέπει να σημειωθεί ότι το κυβερνών κόμμα SDSM δείχνει πολιτική ωριμότητα, ενώ το VMRO-DPMNE ακολουθεί μη εποικοδομητική πολιτική. Η αποπομπή της υπηρεσιακής υπουργού εργασίας Rasela Mizrahi επειδή εμφανίστηκε σε δύο συνεντεύξεις μπροστά από μεγάλη πινακίδα με την επιγραφή «Δημοκρατία της Μακεδονίας» και αρνήθηκε να την αφαιρέσει, είναι σημάδι ότι η χώρα σέβεται τις διμερείς συμφωνίες. Η πολιτική κατάσταση στη χώρα μπορεί εύκολα να κλιμακωθεί και να πολωθεί. Επί του παρόντος η Βόρεια Μακεδονία έχει πολιτική αβεβαιότητα και την επομένη των εκλογών χρειάζεται ισχυρή κυβέρνηση για να προχωρήσει με τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις και να εξασφαλίσει την έναρξη των διαπραγματεύσεων ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση εντός του 2020. Η χώρα θα πρέπει να επικεντρωθεί σε μεταρρυθμίσεις που αφορούν τη δικαιοσύνη, τη μάχη εναντίον της διαφθοράς και του ξεπλύματος βρώμικου χρήματος και την εγκαθίδρυση δημόσιας διοίκησης που να σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Στη Σερβία η πολιτική κατάσταση δείχνει ότι η μετάβαση της χώρας προς μια σύγχρονη και σταθερή δημοκρατία δεν έχει συντελεστεί ακόμα. Αναμένεται μια κατάσταση πόλωσης κατά τον χρόνο της προεκλογικής περιόδου, ενώ οι ευρωπαίοι πιέζουν την αντιπολίτευση να συμμετάσχει στις εκλογές. Η κυβέρνηση οφείλει να βελτιώσει τη διαδικασία των εκλογών, να ενισχύσει την ελευθερία των μίντια και να εξασφαλίσει ελεύθερες και δίκαιες εκλογές, αλλά εκτιμάται ότι η αντιπολίτευση από τη πρώτη στιγμή δεν έδειξε να επιθυμεί τη συμμετοχή στις εκλογές. Η Σερβία χρειάζεται πολιτική σταθερότητα, καθώς την περιμένουν πολλές διπλωματικές και οικονομικές προκλήσεις μαζί  με προβλήματα ασφαλείας της χώρας. Ο Σέρβος πρόεδρος Aleksandar Vucic και ο πρόεδρος του Kosovo Hashim Thaci έχουν αναπτύξει κάποια προσωπική επικοινωνία και φαίνεται ότι οι ΗΠΑ προωθούν το διάλογο μεταξύ των δύο πλευρών, αλλά δεν πρέπει να αναμένουμε πρόοδο πριν τις σερβικές εκλογές τον Απρίλιο. Οι σχέσεις με το Μαυροβούνιο είναι στο χαμηλότερο τελευταία επίπεδο, εξ’ αιτίας του νόμου του Montenegrin για την ανεξιθρησκεία, που θεωρείται από τη Σερβία σαν επίθεση κατά της ορθοδόξου εκκλησίας.  Τελικά η Σερβία έχει εμπλακεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στη τελευταία κρίση της Βοσνίας, όπου οι Σερβοβόσνιοι ισχυρίζονται ότι ο διαχωρισμός τους από τη Βοσνία μπορεί να αποτελέσει μια λύση που τους συμφέρει όλους. 
Η χώρα έχει αναπτύξει πολύ στενές σχέσεις με τη Ρωσία, ειδικά στο τομέα της αμύνης. Η Ρωσία συνεχίζει να εξοπλίζει τη Σερβία και οι δύο χώρες διεξάγουν κοινές στρατιωτικές ασκήσεις. Η Σερβία προσπαθεί να ισορροπεί μεταξύ της Δύσης, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των ΗΠΑ από τη μια πλευρά, και της Ρωσίας από την άλλη, χρησιμοποιώντας το δόγμα της ουδετερότητας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει εκφράσει την ανησυχία της πάνω στην αποτελεσματικότητα της ουδετερότητας και την επάρκεια στη δικαιοσύνη, στην ελευθερία της έκφρασης, τη πρόληψη της διαφθοράς και τη μάχη εναντίον του οργανωμένου εγκλήματος. Η Σερβία δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην αναβάθμιση των επιχειρησιακών ικανοτήτων των Ενόπλων Δυνάμεων και δηλώνει σε κάθε κατεύθυνση ότι συνιστούν την ισχύ του κράτους. Εφαρμόζει φιλόδοξο πρόγραμμα εξοπλισμών που υποστηρίζεται πάντοτε από τη Ρωσία.

*Ο Γιώργος Γκορέζης είναι υποστράτηγος ε.α., αρθρογράφος, συγγραφέας.