Μάρτης με τα «μαρτίτσια»…

Ο Μάρτης έχει πολλές ονομασίες που σχετίζονται με τις ασταθείς καιρικές συνθήκες: «Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές, παρά Μάρτης στις αυλές» και «Μάρτης είναι χάδια κάνει, πότε κλαίει πότε γελάει».

Αλλά, καθώς το μήνα αυτό ξεκινά η άνοιξη και αχνοφαίνονται οι υποσχέσεις του καλοκαιριού σε πολλά μέρη, ο Μάρτης ονομάζεται και Ανοιξιάτης: «Από Μάρτιο καλοκαίρι κι απ’ Αύγουστο χειμώνας», χωρίς βέβαια να παύει να είναι και Γδάρτης, για το δριμύ ψύχος του («Μάρτης γδάρτης και  κακός παλουκοκαύτης/τα παλιόβοϊδα τα γδέρνει, τα δαμάλια τα παιδεύει»), λέει ο λαός και παλουκοκάφτης, καθώς πολλές φορές τα παρατεταμένα κρύα του αναγκάζουν τους χωρικούς, έχοντας εξαντλήσει τα αποθέματά τους σε καυσόξυλα, να καίνε ακόμη και τα παλούκια από τους φράχτες τους για να ζεσταθούν: «Φύλα ξύλα για το Μάρτη να μη κάψεις τα παλούκια» προτρέπει η λαϊκή σοφία. 

Λόγω της αστάθειάς του, ο Μάρτης ονομάζεται επίσης Κλαψομάρτης και Πεντάγνωμος «Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε». Όντως, αν και πρώτος μήνας της άνοιξης, ο Μάρτης είναι ένας από τους πιο κρύους μήνες του έτους και στα ορεινά το χιόνι πέφτει πυκνό. 

«Όπως ο Μάρτης στα βουνά ασπρίζει απ’ το χιόνι, έτσι να ασπρίσουν τα μαλλιά της νύφης απ’ τα χρόνια» λέει μια έμμετρη γαμηλιάτικη ευχή.

Ο Μάρτης θεωρείται ο καταλληλότερος μήνας για φύτεμα δέντρων, γι’ αυτό και σε πολλά μέρη λέγεται «Φυτευτής». Επίσης λόγω της μεγάλης εορτής του Ευαγγελισμού, στις 25 Μαρτίου ονομάζεται Βαγγελιώτης.

Στον Ευαγγελισμό βρίσκει την απάντησή του το πανάρχαιο αίτημα του ανθρώπου για τη συνάντηση των δύο κόσμων, του φθαρτού με το άφθαρτο. Η υπόσχεση του Θεού στον άνθρωπο, όσον αφορά τη σωτηρία του και στη μετοχή στην αθανασία στον Ευαγγελισμό εκπληρώνεται. Έχει πολλές αναγνώσεις ο Ευαγγελισμός. Η Μαρία δεν είναι μόνο η μητέρα του Θεού. Ταυτόχρονα γίνεται και στο διηνεκές, η Πλατυτέρα των Ουρανών, η μεσίτρια, η σαρκωμένη βεβαιότητα της ανθρώπινης ουτοπίας.

Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι ίσως το λαμπρότερο δημιούργημα της Βυζαντινής υμνογραφίας που ηχεί μέσα στην ευωδιαστή ατμόσφαιρα του ελληνικού ανοιξιάτικου δειλινού ως νότα ψυχικής ευφροσύνης και ανακουφίζει το πένθιμο και αυστηρό έθιμο της ακολουθίας της  Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Στον Μάρτη και η σαρακοστιανή  νηστεία, της αναμονής και υπομονής κατά το χελιδόνισμα «Μάρτη, Μάρτη μου καλέ και Φλεβάρη χιονερέ και Απρίλη λαμπερέ τη λαμπρή μας έφερες».

Ο Μάρτης λοιπόν είναι άρρηκτα δεμένος με τη Σαρακοστή, την περίοδο των 40 ημερών (Τεσσαρακοστή), από την Καθαρά Δευτέρα έως το Πάσχα- «Δεν λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή» κατά την παροιμιακή έκφραση. Τα έθιμα της Σαρακοστής τηρούνται περισσότερο από άλλα, επειδή συνδέονται με τη θρησκευτική συμπεριφορά του λαού και τη λατρεία των νεκρών του. 

Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία νηστεύουν, μετέχουν στη λατρεία των ψυχών (Ψυχοσάββατα μνημόσυνα) και παρακολουθούν τις ακολουθίες των «χαιρετισμών».

Για τη μεγάλη νηστεία, παρίσταναν τη Σαρακοστή χωρίς στόμα, μια γυναίκα ξερακιανή- «Η Κυρά Σαρακοστή»- αυστηρή, με χέρια σταυρωμένα, γιατί είναι όλο προσευχή και με επτά πόδια, όσες κι οι εβδομάδες μέχρι το Πάσχα. 

Την έφτιαχναν από χαρτόνι ή πανί παραγεμισμένο με πούπουλα και τη κρεμούσαν από ταβάνι. Κάθε βδομάδα που περνούσε έκοβαν κι από ένα πόδι μέχρι να φτάσει το Πάσχα.

Στη διάρκεια της Σαρακοστής δεσπόζουν οι «χαιρετισμοί» της Παναγίας κάθε Παρασκευή και η λατρεία των νεκρών τα ψυχοσάββατα. Έτσι το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής, των Αγίων Θεοδώρων, είναι ψυχοσάββατο αφιερωμένο στους νεκρούς. Φτιάχνουν κόλλυβα και τα πηγαίνουν στην εκκλησία. Επίσης κάνουν μνημόσυνα στο νεκροταφείο και προσφέρουν πίτες, κουλούρια κι άλλα νηστίσιμα, για να συγχωρεθούν οι ψυχές των νεκρών.

Πιστεύεται ότι οι νεκροί βρίσκονται ήδη στον επάνω Κόσμο από την αρχή του Τριωδίου. Την ίδια περίοδο του έτους οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τα Ανθεστήρια(γιορτή των λουλουδιών και των νεκρών). Το Μάρτη έχουμε επίσης το «μαρτιάτικο» ταξίδι των μαστόρων. 

Ο Μάρτης ήταν ο μήνας της αναχώρησης (του αποδημητισμού και του ταξιδιωτισμού για λόγους οικονομικούς) ένα μεγάλο μέρος του ανδρικού πληθυσμού, ιδιαίτερα μαστόροι-κτίστες και γενικά τεχνίτες της οικοδομής-και γενικά  επαγγελματίες με ποικίλες ειδικότητες αναπτύσσουν έναν επαγγελματικό «νομαδισμό».

Βασικό ορόσημο έναρξης των ταξιδιών ήταν το τέλος της Αποκριάς. Έτσι όλοι, την πρώτη εβδομάδα της Σαρακοστής, αναχωρούσαν ομαδικά σε παρέες-μπουλούκια ή κομπανίες. 

Το πρώτο ταξίδι λεγόταν «μαρτιάτικο» σε όχι πολύ μακρινές περιοχές, διαρκούσε συνήθως μέχρι το Πάσχα, γι’ αυτό και λεγόταν «σαρακοστιανό». Ποικίλα, στις παραλλαγές τους, είναι τα έθιμα οι προλήψεις και δεισιδαιμονίες της αναχώρησης. Είναι χαρακτηριστικά τα τοπωνύμια: «Κλαψόδεντρο», «Κλαψορράχη», «Κλαψογκορτσιά», «Κλαψοχώραφο», «Ανάθεμα», «Ντέρτι» κ.ά.

Στα έθιμα της 1ης Μαρτίου συγκαταλέγονται και οι εφαρμογές μιας ενστικτώδους πρακτικής ιατρικής που οι μητέρες ασκούσαν τελετουργικά, σαν λατρεία, για να προστατεύσουν την υγεία των παιδιών τους. Είναι γνωστές οι ευεργετικές επιδράσεις της ηλιακής ακτινοβολίας στην ψυχοσωματική ανάπτυξη αλλά και η βλαπτική επίδραση του ήλιου ορισμένες εποχές του χρόνου.

 Οι 6 πρώτες μέρες του Μαρτίου «οι δρίμες» είναι μια τέτοια περίοδος. Το μαρτίτσι είναι ένα βραχιολάκι που οι μητέρες έφτιαχναν με δίχρωμη κλωστή κυρίως λευκή και κόκκινη και την 1η Μαρτίου το φορούσαν και το φοράνε στα παιδιά του όλο το μήνα ‘’για να μην τα μαυρίσει ο ήλιος’’. Οπότε το μαρτίτσι είναι συνάφεια ‘’Μάρτης’’ και ήλιος αν το προσεγγίσουμε επιστημονικά.

Τέλος  και  η καθιέρωση της 25η Μαρτίου ως επέτειος της εθνεγερσίας του 1821 θεωρήθηκε συμβολική και σε αυτήν συγχωνεύτηκαν όχι μόνο οι επέτειοι των κατά τόπους εξεγέρσεων στον ελλαδικό χώρο αλλά και της έναρξης του αγώνα στην Μολδαβία από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, όπου κυκλοφόρησε η προκήρυξη που αρχίζει με την φράση:

 «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδας. Η ώρα ήλθεν ω Έλληνες. Είναι καιρός να αποτινάξομεν τον αφόρητον τούτον ζυγόν να ελευθερώσουμε την πατρίδα, να κρημνίσουμεν από τα νέφη την ημισέληνον. Εις τα όπλα λοιπόν φίλοι. Η πατρίς μας προσκαλεί».   

(Μέτσοβο)