Πώς επιτυγχάνεται η ατομική ευδαιμονία

 Η ευτυχία, η ευδαιμονία, για όλες τις εποχές, και για τις κοινωνίες και για το άτομο, είναι ο επιδιωκόμενος στόχος. Για τους πλείστους βέβαια απουσιάζει ο προβληματισμός, πώς είναι δυνατόν να επιτευχθεί κατά το δυνατόν αυτή η επιθυμία. Αφήνονται ως άτομα έρμαιο στη ροή του επικρατούντος ρεύματος κάθε εποχής. Παρόμοια λείπει ο προβληματισμός από την κοινωνία και από την πολιτική θεωρία και πρακτική. Η ατομική ευδαιμονία, όπως με τόση καθαρότητα και σαφήνεια εκφράστηκε από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, είναι σχεδόν αδύνατο να επιτευχθεί έξω από την κοινωνική και την πολιτική οργάνωση.

Όπως έλεγε ο Πυθαγόρας, ««πολιτεία γὰρ τροφὴ ἀνθρώπων ἐστίν, καλὴ μὲν ἀγαθῶν, ἡ δὲ ἐναντία κακῶν», δηλαδή η πολιτεία διαμορφώνει τον χαρακτήρα των πολιτών, αν είναι καλή καλούς, αν είναι κακή κακούς. Γι’ αυτό και κρηπίδα του φιλοσοφικού οικοδομήματος τόσο του Πλάτωνα, όσο και του Αριστοτέλη, αλλά και άλλων φιλοσοφικών σχολών, όπως της Επικουρείου και της Στωικής, είναι η ηθική. Ηθική και πολιτική είναι οι δυο βασικές προϋποθέσεις, μέσα στις οποίες μπορεί το άτομο να επιτύχει την ευδαιμονία.

Δυστυχώς, τα πολιτικά κόμματα και οι πολιτικοί εστιάζουν τη προσοχή τους περισσότερο στην υλική ευημερία των πολιτών και στην ικανοποίηση των προσωπικών τους φιλοδοξιών παρά σε οτιδήποτε άλλο, χωρίς βέβαια να επιτυγχάνουν ούτε καν αυτόν τον στόχο.

Για το ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για την ατομική ευδαιμονία, η αρχαία ελληνική φιλοσοφία προσφέρει στον άνθρωπο την απάντηση. Συγχρόνως πραγματεύεται και τις άλλες πολλαπλές επιλογές που έχει ο άνθρωπος, επισημαίνοντας τις θετικές ή τις αρνητικές συνέπειες αυτών των επιλογών.

Μια θεμελιώδης αντίθεση στις φιλοσοφικές αυτές συζητήσεις είναι μεταξύ του κατά φύσιν ζην και του κατ’ αρετήν, του τρόπου ζωής δηλαδή που επικρατεί στη φύση αφ’ ενός και της ζωής που εδράζεται στην αρετήν αφ’ ετέρου. Αυτός που συστηματικά υποστηρίζει και συγχρόνως ζει κατ’ αρετήν είναι ο Σωκράτης, ενώ της δεύτερης περιπτώσεως τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα στον Πλάτωνα είναι ο Θρασύμαχος στην Πολιτεία και ο Καλλικλής στον Γοργία.

Το να ζει κανείς σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους σημαίνει ότι δεν έχει κανένα ηθικό περιορισμό και δισταγμό. Είναι το του κρείττονος συμφέρον, το συμφέρον δηλαδή του πιο ισχυρού, ο οποίος το εξισώνει με το δίκαιον και την ευδαιμονία, στην οποίαν βέβαια αποδίδει το νόημα που ο ίδιος θέλει, δηλαδή τις χωρίς ηθικούς φραγμούς σχέσεις του με τους συνανθρώπους του και τις σωματικές κυρίως απολαύσεις.

Με την εικόνα του μυθικού θαλασσίου Γλαύκου, του οποίου η αληθής φύσις αφανίζεται από τα πολλά και ποικίλα αντικείμενα που προσκολλήθηκαν στο σώμα του, παραλληλίζει ο Πλάτων την ψυχή που είναι έμπλεως από πάθη και παντός είδους επιθυμίες και σωματικές απολαύσεις. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο Καλλικλής, «τὰς μὲν ἐπιθυμίας τὰς ἑαυτοῦ ἐᾶν ὡς μεγίστας εἶναι καὶ … ἱκανὸν εἶναι ὑπηρετεῖν καὶ ἀποπιμπλάναι ὧν ἄν ἀεὶ ἡ ἐπιθυμία γίγνηται», τις επιθυμίες του να τις αφήνει να γίνονται όσο το δυνατόν μεγαλύτερες και να είναι ικανός να τις απολαύει κάθε φορά που του έρχεται μια επιθυμία.

Σύμφωνα με την άποψή του, «τρυφὴ καὶ ἀκολασία καὶ ἐλευθερία τοῦτ’ ἐστὶν ἀρετή τε καὶ εὐδαιμονία, τἀ δὲ ἄλλα ταῦτ’ ἐστὶν τὰ καλλωπίσματα, τὰ παρὰ φύσιν συνθήματα ἀνθρώπων, φλυαρία και οὐδενὸς ἄξια». Αρετή γι’ αυτόν είναι η τρυφή, η ακολασία και η ελευθερία (εννοείται, να κάνει ότι θέλει), όλα τα άλλα είναι καλλωπίσματα, παρά φύσιν συνθήματα ανθρώπων, φλυαρία, που δεν αξίζουν τίποτα. 

Ευδαιμονία είναι, όπως ισχυρίζεται, το να ζεις ικανοποιώντας όσο το δυνατόν πιο πολλές επιθυμίες σου. Αν ακολουθήσει κανείς τα όσα υποστηρίζει ο Σωκράτης, τότε, λέει ο Καλλικλής, οι πέτρες και οι νεκροί θα ήταν οι πιο ευτυχισμένοι («οἱ λίθοι γὰρ ἂν οὕτω γε καὶ οἱ νεκροὶ εὐδαιμονέστατοι εἶεν»). Το μέρος της ψυχής, όπου είναι οι επιθυμίες του απλήστως και ακολάστως ζώντος, μοιάζει, λέει ο Σωκράτης, με τρύπιο πιθάρι, και σε αυτό κουβαλάει  νερό με τρύπιο κόσκινο, ταυτίζοντας την ψυχή με αυτό.

Η άποψη του Καλλικλή για την ευδαιμονία και τον τρόπο ζωής είναι η ίδια με τον τρόπο ζωής του Πολύφημου στον Κύκλωπα του Ευριπίδη, που φαίνεται να εκφράζει καλύτερα και από οποιαδήποτε άλλη περιγραφή τον σύγχρονο άνθρωπο και τη  επικρατούσα σύγχρονη νοοτροπία. Ο πλούτος είναι ο θεός του. Όλα τα άλλα είναι μεγάλα και όμορφα λόγια, καλλωπίσματα και φλυαρίες κατά τον Καλλικλή. Καταφρονεί και περιφρονεί τα θεία, ακόμα και τον ύψιστο θεό, τον πατέρα ανδρών τε θεών τε, όπως λέει ο Όμηρος. «Ζηνὸς δ' ἐγὼ κεραυνὸν οὐ φρίσσω, ξένε, οὐδ' οἶδ' ὅ τι Ζεύς ἐστ' ἐμοῦ κρείσσων θεός». Δε φοβάμαι τον κεραυνό του Δία ούτε και βλέπω να είναι ο Δίας μεγαλύτερος θεός από εμένα σε οτιδήποτε. Πλήρης δηλαδή απαξίωση της θεότητας. 

Έπαρση και αλαζονεία. Θεωρεί τον εαυτόν του θεό. Όπως και σήμερα ο άνθρωπος, ιδιαίτερα με τα επιστημονικά επιτεύγματα και την πρόοδο της τεχνολογίας. Το στομάχι του γεμάτο να έχει και δεν τον νοιάζει για τίποτα άλλο. Το οὔ  μοι μέλει (= δε με νοιάζει) το επαναλαμβάνει τρεις φορές! Όπως λέει, δεν προσφέρει θυσία σε κανέναν άλλον, παρά μόνο στον εαυτον του και «τῇ μεγίστῃ, γαστρὶ τῇδε, δαιμόνων. Ὡς τοὐμπιεῖν γε καὶ φαγεῖν τοὐφ' ἡμέραν, Ζεὺς οὗτος ἀνθρώποισι τοῖσι σώφροσιν», στην πιο μεγάλη θεότητα, την κοιλιά του. Επειδή το να τρώει και να πίνει κανείς κάθε μέρα και να μη στενοχωριέται, αυτό είναι ο Δίας για τους μυαλωμένους ανθρώπους. Επιπλέον, τον χαρακτηρίζει γαστριμαργία, αναίδεια και αναισχυντία, ανομία και ηθική εξαθλίωση. Περιφρονεί τους νόμους, όπως και ο Καλλικλής, θεωρώντας ότι αυτοί που τους έθεσαν περιπλέκουν περισσότερο την ανθρώπινη ζωή.

 Αντίθετος με αυτήν τη «φιλοσοφία» είναι ο κατ’ αρετήν βίος, η ζωή με βάση τις ηθικές αξίες και όχι ο ακόλαστος βίος. Για να πετύχει όμως αυτό ο άνθρωπος ως άτομο και ως κοινωνία ως σύνολο, θα πρέπει να φιλοσοφήσουν αληθώς οι άρχοντες και  τα άτομα. Διαφορετικά, μας λένε οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, τόσο ο άνθρωπος ατομικά, όσο και οι κοινωνίες, δε θα παύσουν να υποφέρουν από κάθε λογής τραγικές καταστάσεις και πολέμους και ουδέποτε θα φτάσουν στην αληθινήν ευδαιμονία.