Από το εγώ στο εμείς…

 Όπως είναι γνωστό, ο Διαφωτισμός είναι το μεγάλο πολιτικό και πνευματικό κίνημα που εμφανίζεται στην Ελλάδα τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ, με τον όρο Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός. Τότε οι μακρινοί πρόγονοί μας με την καταξίωση της Ελληνικής Παιδείας, δημιούργησαν έναν πολιτισμό καθαρά ανθρωπιστικό. Αυτός αποτέλεσε τον πυρήνα όλων των πολιτισμών της ανθρωπότητας και τη βάση της δημιουργίας, στα νεότερα χρόνια, των μεγάλων πολιτικών και πνευματικών κινημάτων που είναι γνωστά μέχρι σήμερα ως Ευρωπαϊκός και Νεοελληνικός Διαφωτισμός.

Τα σπέρματα βέβαια του Αρχαίου Ελληνικού Διαφωτισμού τα βρίσκουμε ήδη στη χαραυγή του πολιτισμού της ανθρωπότητας που συμπίπτει με τη δημιουργία των Ομηρικών Επών. Όσοι ασχολήθηκαν -όχι διάβασαν απλώς- με τα Ομηρικά Έπη διαπίστωσαν ότι μέσα σ’ αυτά υπάρχουν κατάσπαρτα διαφωτιστικά μηνύματα που διατηρούν την επικαιρότητά τους μέχρι σήμερα. Απομονώνω ένα από αυτά:

Παρουσιάζοντας ο Όμηρος τον Αχιλλέα να ανακοινώνει το σκοτωμό του Έκτορα, σε εκδίκηση του φίλου του Πατρόκλου, βάζει στα χείλη του τη φράση: «Ηράμεθα μέγα κύδος, επεφνομεν Έκτορα δίον». Αυτό στη γλώσσα μας σημαίνει: «Αποκτήσαμε μεγάλη δόξα, σκοτώσαμε το θεϊκό Έκτορα». Προσέξτε λίγο τη φράση: Αποκτήσαμε (όχι απόκτησα), σκοτώσαμε (όχι σκότωσα). Δεν χρησιμοποιεί ενικό αριθμό, μολονότι το κατόρθωμα είναι προσωπικό, αλλά πληθυντικό, θέλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο να καταστήσει συνεργούς και τους συναγωνιστές του. Πρόκειται, κατά τους γλωσσολόγους, για τον πληθυντικό της μετριοπάθειας ή μετριοφροσύνης, που είναι γνώρισμα ανθρώπων καλλιεργημένων και συνιστά δείγμα του πνεύματος του Διαφωτισμού. Με δεδομένο δε ότι τα Ομηρικά Έπη προήλθαν από συρραφή στοιχείων της λαϊκής παράδοσης, μπορούμε χωρίς δισταγμό να θεωρήσουμε τα διαφωτιστικά μηνύματα που συναντάμε σ’ αυτά, ως μηνύματα του λεγόμενου Λαϊκού Διαφωτισμού. 

Πρόκειται για το είδος εκείνο του Διαφωτισμού που εκφράζει τη σοφία του λαού, συνδέεται με ανθρώπους που δεν είχαν την τύχη να ζήσουν τη ζωή του σχολείου ,να μάθουν γράμματα, αλλά σπούδασαν στο σχολείο της ζωής ,ποτίστηκαν με την αγάπη για την πατρίδα, τη λευτεριά και τη δικαιοσύνη και απέκτησαν έτσι τη μόρφωση εκείνη που αποτελεί κοινό κτήμα του λαού, μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά και συνθέτει τη λαϊκή μας παράδοση, το λαϊκό μας πολιτισμό. 

Με αυτό το πνεύμα, ως γνήσιος εκπρόσωπος του Λαϊκού Διαφωτισμού, ο Μακρυγιάννης, αφού αγωνίστηκε με αυτοθυσία για την πατρίδα, στην οποία λίγο έλειψε να προσφέρει την ίδια του τη ζωή, γράφει στη συνέχεια τα «Απομνημονεύματά» του, με τα οποία μας στέλνει τα δικά του διαφωτιστικά μηνύματα και μας διδάσκει πως μέσα σε μια κοινωνία το πρόβλημα δεν είναι μονάχα πώς οι μορφωμένοι θα διδάξουν το λαό, αλλά και πώς ταυτόχρονα διδάσκονται από το λαό.

«Όσα σημειώνω -γράφει- τα σημειώνω γιατί δεν υποφέρω να βλέπω το άδικο να πνίγει το δίκιο. Αποφασίζω να δικαιώσω τους αδικημένους». Διαβάζεις Μακρυγιάννη και έχεις την εντύπωση πως διαβάζεις το μήνυμα που στέλλει μέσα από την «Αθηναίων Πολιτεία» ο Αριστοτέλης, σύμφωνα με το οποίο κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα «επαμύνειν τοις ηδικημένοις». Και να μην φανταστεί κάποιος ότι ο Μακρυγιάννης είχε διαβάσει τον Αριστοτέλη. Απλούστατα είναι και αυτός διαποτισμένος από ένα πνεύμα βαθύτατα ανθρωπιστικό, που αποτελεί τη ζωντανή παρουσία του Γένους, μοναδική και ανεπανάληπτη σύνθεση όλων των στοιχείων της ελληνικής παράδοσης.

Παρόμοια μηνύματα μας στέλλει με τη μορφωμένη ψυχή του, λες και είχε εντρυφήσει στα αρχαία ελληνικά κείμενα, από τα οποία μας έρχονται ανάλογα μηνύματα: «Να’ ρθει -γράφει- ένας να μου είπεί ότι θα πάγει ομπρός η πατρίδα, στρέγομαι να μου βγάλει και τα δυό μάτια. Ότι, αν είμαι στραβός και η πατρίδα μου είναι καλά, με θρέφει, αν είναι η πατρίδα μου αχαμνά, δέκα μάτια ν’άχω, στραβός θα είμαι». Μήνυμα παρόμοιο με αυτό που μας στέλλει ο Περικλής, μέσα από τις «Ιστορίες» του Θουκυδίδη: «Εγώ γαρ ηγούμαι πόλιν πλείω, ξύμπασαν ορθουμένην, ωφελείν τους ιδιώτας ή καθ’ έκαστον των πολιτών ευπραγούσαν, αθρόαν δε σφαλλομένην».

Αυτή είναι η Παιδεία της ψυχής του, με την οποία μας βοηθάει να κατανοήσουμε, στις πραγματικές του διαστάσεις, το νόημα της Επανάστασης του 21, όταν γράφει: «Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν και όλοι μαζί, όσοι αγωνιστήκαμεν αναλόγως ο καθείς και να μη λέγει ούτε ο δυνατός εγώ, ούτε ο αδύνατος. Όταν αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν τότε να λέμε εμείς. Είμαστε εις το εμείς και όχι εις το εγώ». Μιλώντας για το σκοπό της Παιδείας ο Γκαίτε επισήμανε πως το έργο της είναι να κάνει το Εγώ Εμείς.

Διαβάζεις τέτοια κείμενα και καταλαμβάνεσαι από θλίψη κάθε φορά που, ύστερα από τόσα χρόνια, αυτοί που μας κυβέρνησαν και μας κυβερνάνε τα τελευταία χρόνια απευθύνουν, κατά κανόνα, δημόσια, ανούσια μηνύματα στο λαό μόνο και μόνο για να προβάλουν το «εγώ» τους: «Θα προχωρήσω σε αλλαγές και μεταρρυθμίσεις που θα αλλάξουν την πορεία του Έθνους», μας έλεγε προεκλογικά ο ένας και κατέληξε όπου φύγει, αφήνοντας πίσω χρεοκοπημένη τη χώρα.

«Θα κάνω την Ελλάδα Δανία του Νότου», μας διαβεβαίωνε ο άλλος και μας βούλιαξε στα δανεικά. «Με ένα νόμο και με ένα άρθρο θα καταργήσω το μνημόνιο», πρόσθεσε ο επόμενος και μας φόρτωσε ένα, ακόμα πιο επώδυνο, μνημόνιο. Και σήμερα έρχεται η συνέχεια στον ίδιο ρυθμό του «εγώ», λες και το κράτος είναι περιουσία δική τους την οποία διαχειρίζονται όπως θέλουν, χωρίς να δίνουν λόγο σε κανέναν και χωρίς να υπολογίζουν ότι αντιστρατεύονται βασικά μηνύματα του Διαφωτισμού με τα οποία είναι διαποτισμένη η ψυχή του απλού ανθρώπου.

Αυτό ακριβώς δείχνουν τα μηνύματα που βρίσκονται κατάσπαρτα στα «Απομνημονεύματα» του Μακρυγιάννη, για τον οποίο  μιλάει με πολύ θαυμασμό ο Σεφέρης στην ενδιαφέρουσα πραγματεία του με τίτλο «Ένας Έλληνας Μακρυγιάννης».

Επιβεβαιώνουν έτσι την άποψη που διατυπώνει ο γνωστός ανά τον κόσμο κοινωνιολόγος Μax Weber στο βιβλίο του «Η Πολιτική ως Επάγγελμα», με τη φράση: «Όσο πιο αδύνατος είναι και όσο πιο ανασφαλής νιώθει ένας ηγεμόνας, τόσο πιο αλαζόνας και πιο εγωιστής γίνεται και το μόνο που κάνει είναι, στην κάθε ευκαιρία, να προβάλλει το Εγώ του».