Τα… μουσουλμανικά Γιάννενα και η ταυτότητα του Πωγωνίου!

Με έντονο ενδιαφέρον του Υπουργείου Πολιτισμού και με μια κάποια δόση αντίλογου, προχωρεί η ιδέα ανάπλασης του Ιτς Καλέ και η ανάδειξη των Μουσουλμανικών καταλοίπων (χαμάμ, τζαμιά κλπ.) και συντηρείται με επιμονή ο χαρακτηρισμός των Ιωαννίνων ως μια «Μουσουλμανική Μεγαλούπολη». Διατυπώθηκε τελευταία και το ερώτημα, μα δεν υπάρχει κάτι Βυζαντινό και Ελληνικό σε αυτό το Κάστρο; Αυτή η καθολική «μουσουλμανοποίηση» του Κάστρου κάνει το κτίριο των εκεί αρχαιολογικών Υπηρεσιών να βρίσκεται σαν ξένο σώμα.

Για αυτές τις εξελίξεις βέβαια, το Υπουργείο Πολιτισμού κάνει τις επιλογές και αποφασίζει. Ασχολούμενος με τη μελέτη, έρευνα και καταγραφή της παράδοσης του Πωγωνίου, επιθυμώ να δημοσιοποιήσω μια άλλη διαφορετική στάση του ΥΠΠΟ σε ένα σημαντικό αρχαιολογικό και ιστορικό θέμα της ακριτικής περιοχής.

Είναι γνωστό ότι από το 1979, ο αρχαιολόγος κ. Ηλίας Ανδρέου, άρχισε ανασκαφικές εργασίες στο Πωγώνι στην Κοιλάδα του Γορμού (ανάμεσα στα βουνά Νεμέρτσικα και Κουτσόκρανο), για πάνω από 30 χρόνια, με πολλά ευρήματα που σε μια πρώτη εκτίμηση βεβαιώνουν ότι η περιοχή σε μεγάλη έκταση κατοικήθηκε συνεχώς από το 1.200 π.Χ.. Με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού η περιοχή της κοιλάδας του Γορμού χαρακτηρίστηκε Αρχαιολογικός Χώρος και είναι ο δεύτερος στην Ήπειρο σε έκταση. Πολλά είναι τα οικιστικά λείψανα που βρέθηκαν και ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ίχνη ενός Ελληνιστικού οικισμού. Ο αρχαιολόγος σε κείμενό του, γράφει τα ακόλουθα γι’ αυτή την πόλη που ήρθε στο φως με τις ανασκαφές:

«Αξιόλογη πόλη κλασικών και ελληνιστικών χρόνων εντοπίσαμε πάνω σε χαμηλό λόφο στη βόρεια όχθη του Γορμού, νότια από το εξωκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας. Η πόλη καταλαμβάνει έκταση περίπου δέκα στρεμμάτων, ήταν οχυρωμένη με τείχος, τμήματα του οποίου σώζονται σε μερικά σημεία. Επιφανειακά διαγράφονται μέσα στον χώρο της πόλης, θεμέλια δεκάδων σπιτιών και πιθανόν δημοσίων κτιρίων, ακόμη δυτικότερα στην περιοχή του μοναστηριού του Αη-Γιάννη, υπάρχει πλήθος κεραμιδιών και κομμάτια αγγείων που χρονολογούνται στους ύστερους κλασσικούς και πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους, στον 4° δηλαδή και 3ον αι. π.Χ και προφανώς ανήκουν σε συνοικισμό αυτής της εποχής».

Βεβαιώνεται, λοιπόν, ότι στην περιοχή υπήρξε μια «αξιόλογη πόλη» κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων, τειχισμένη, οργανωμένη με διοικητικό κέντρο. Οι ανασκαφές διενεργήθηκαν για περίπου 30 χρόνια και όλη η εργασία έχει δημοσιευτεί ή ανακοινωθεί σε θεματικά έντυπα και συνέδρια. Οι ανασκαφές σταμάτησαν και οι χώροι που ανασκάφηκαν εγκαταλείφθηκαν και δύσκολα είναι πια αναγνωρίσιμοι. 

Επειδή παρακολούθησα αυτή την ανασκαφική εργασία από την πρώτη μέρα, όλα αυτά τα χρόνια, μια πράγματι ηρωική πορεία του αρχαιολόγου στα ρουμάνια του Πωγωνίου, εθεώρησα χρέος να απευθυνθώ στην κυρία Υπουργό με πλήρη στοιχεία, και την παρακάλεσα να συνεχιστούν οι ανασκαφές, γιατί αναδεικνύεται για πρώτη φορά, μια σημαντική ιστορική περίοδος του Πωγωνίου.

Η επιστολή (από 27-11-2019) χάθηκε στη γραφειοκρατία του Υπουργείου Πολιτισμού. Έστειλα δεύτερη επιστολή (από 29-6-2020) με νεώτερα στοιχεία. Σε αυτή την επιστολή πήρα απάντηση από την κυρία Υπουργό, με συστημένο μάλιστα γράμμα (από 20-7-20), με το ακόλουθο περιεχόμενο:

«Αριθμ. Πρωτ.

Προς: Τον κ. Κωνσταντίνο Κωστούλα, 

Πουτέτση 16 Ιωάννινα 45332

Αξιότιμε κ. Κωστούλα,

Σας ευχαριστώ θερμά για την επιστολή σας, την οποία παρέλαβα μαζί με το βιβλίο σας «Χαονία – Χάονες - Πωγώνι», το οποίο εμπεριέχει πέρα από πολύ ενδιαφέροντα θέματα και την αγάπη σας για τον τόπο.

Θα ήθελα να σας διαβεβαιώσω ότι ουδέποτε έλαβα την από 27.11.2019 επιστολή, την οποία αναφέρετε. Κατανοώ την πικρία σας για την μη λήψη απάντησης, όμως -χωρίς να θέλω να δικαιολογήσω κανένα- ποτέ δεν παρελήφθη από το ιδιαίτερο γραφείο μου η επιστολή σας.

Συμφωνώ μαζί σας ότι η περιοχή του Πωγωνίου πρέπει για πολλούς λόγους να τύχει συστηματικής μελέτης και έρευνας. Έχοντας συνεργαστεί προσωπικά ως Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού με τον κ. Ηλία Ανδρέου, συμμερίζομαι τις σκέψεις και τις εκτιμήσεις σας.

Κοινοποιώ την επιστολή σας στην αρμόδια Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς με την σαφή οδηγία της εκπόνησης συγκεκριμένης ερευνητικής πρότασης για την περιοχή του Πωγωνίου.

Σας ευχαριστώ για το ενδιαφέρον σας και για την αποστολή του λίαν χρησίμου πονήματός σας.

Με εκτίμηση, Λίνα Μενδώνη

Ακριβές Αντίγραφο».

Η κυρία Υπουργός συμμερίζεται τις σκέψεις και τις εκτιμήσεις μου και με πληροφορεί ότι δίνει τη «σαφή οδηγία της εκπόνησης συγκεκριμένης ερευνητικής πρότασης για την περιοχή Πωγωνίου». Με επιστολή μου (29-3-2022), την πληροφορώ ότι καμία ερευνητική ανασκαφική εργασία δεν προωθήθηκε για το Πωγώνι, για μια περιοχή όπου η ταυτότητα της περιοχής βεβαιώνεται ανασκαφικά ως ελληνιστική από αρχαιότατων χρόνων.

Η εγκατάλειψη του αρχαιολογικού χώρου της κοιλάδας του Γορμού, έχει ως συνέπεια την καταστροφή και όσων έργων προστασίας των χώρων των ανασκαφών έγιναν από τον αρχαιολόγο, με περιφράξεις, καθαρισμούς του περιβάλλοντος χώρου, εξαφάνισης υλικών με έλλειψη και κάθε σήμανσης προσπελάσεως. Το χωριό Μερόπη πρόσφερε κάθε βοήθεια στον αρχαιολόγο, διέθεσε μάλιστα ένα χώρο (μια αίθουσα) στο παλιό σχολείο όπου εκτίθεται ένα κατατοπιστικό ενημερωτικό υλικό σε έντυπα, χάρτες, φωτογραφίες, αντίγραφα πήλινων ευρημάτων από τις ανασκαφές. Η αίθουσα φέρει το όνομα του αρχαιολόγου τον οποίο τίμησε ο Πολιτιστικός Σύλλογος με αναμνηστική πλακέτα, διαθέτοντας και ποσόν για κάποιες από τις περιφράξεις ανασκαφέντων χώρων στα όρια του χωριού. Να προσθέσω ότι το σχολείο χαρακτηρίστηκε από το Υπουργείο (με ενέργειες Σπ. Πανταζή) διατηρητέο, ανεγερθέν με σχέδια του διακεκριμένου αρχιτέκτονα Μελίρρυτου.

Δεν μπορούμε να αποφύγουμε να εκφράσουμε τη λύπη μας για αυτή την εγκατάλειψη του αρχαιολογικού χώρου, χωρίς μια συμβολική έστω χρηματοδότηση για την προστασία και μια άμεση συνέχιση των ανασκαφών. Και να συνοδεύσουμε τη λύπη μας με μια δόση δυσφορίας για την πληθωρική χρηματοδότηση ανάδειξης μουσουλμανικών μνημείων.

Συναφώς να προσθέσω ότι την αξιότιμη υπουργό του Πολιτισμού μας, ενημέρωσα ότι η Πωγωνιανή που υπήρξε έδρα της επαρχίας επί Τουρκοκρατίας, ευρίσκεται υπό τα τσάμικα βλέμματα. Σε Αλβανοτσάμικα δημοσιεύματα, σημειώνεται ότι η Πωγωνιανή δεν ήταν ποτέ Ελληνική πόλη και δεν ανήκε στο Δεσποτάτο και ότι εκεί είχαν τα σεράγια τους Τσάμηδες αγάδες.

Τέλος, με μια δόση δυσαρέσκειας για την λαγνεία της Ανατολής να πληροφορήσουμε την Υπουργό και τις υπηρεσίες ότι με μια επίσκεψη στην Πωγωνιανή θα πλουτίσουν τις μουσουλμανικές γνώσεις και θα βρουν και ίχνη από τζαμί, και σε κάποια παλιά σπίτια τουρκικά ανταλλάξιμα και χαμάμ και ίχνη από τέσσερα μουσουλμανικά νεκροταφεία, κάποιες παλαιοτουρκικές επιγραφές  και σε υπέρθυρο δικέφαλο αετό σε σύνθεση με ημισέληνο και αστέρι, διακοσμητικά γυψανάγλυφα, ίχνη από κιβωτιόσχημους τάφους, και ενδιαφέροντα λιθανάγλυφα σε πέτρινη βρύση, και κατάλοιπα από τεκέ φιλορθόδοξου μουσουλμανικού ιερού. Έκαναν μάλιστα και την εμφάνιση Τουρκοτσάμηδες «τουρίστες», απόγονοι παλιών κάτοικων, ψάχνοντας σε αρχεία για την τύχη των προγονικών περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν.

Στα όρια του αρχαιολογικού χώρου της Κοιλάδας του Γορμού και στις πλαγιές τις Νεμέρτσικας υπάρχουν ακόμη τα κατάλοιπα ενός Πελασγικού μνημείου που χαρακτηρίστηκε ως αρχαία Φρυκτώρια, η μοναδική ίσως στην Ελληνική Ήπειρο. Περιμένει ακόμη μια αναγνώριση από το Υπουργείο Πολιτισμού. Στις επιστολές μου στην κυρία Υπουργό πρόσθεσα ακόμη ότι εκλάπησαν από το Λαογραφικό Μουσείο Πωγωνιανής σημαντικά λαογραφικά αντικείμενα, μια πιστόλα δωρεά κατά την παράδοση του Μάρκου Μπότσαρη, δύο Πωγωνήσιες νυφιάτικες κορώνες, η μία μασίφ ασημένια και άλλα στολίστικα κομμάτια. Τα κλεμμένα βρέθηκαν στην Αλβανία αλλά το Υπουργείο για τρία χρόνια καθυστερεί τη διαδικασία επιστροφής.

Δυστυχώς, απεμπολούμε τα πειστήρια της ιστορικής και Ελληνικής πολιτιστικής ταυτότητας του Πωγωνίου και τα αφήνουμε απροστάτευτα σε εμφανείς προσπάθειες αλλοτρίωσης.

Κλείνω αυτό το αρχαιολογικό και πολιτιστικό Επίμετρο, ένα οδοιπορικό στο Πωγώνι, για όσα ανασύρθηκαν από τα ρουμάνια των δρυοδασών του αρχαιολογικού χώρου του Πωγωνίου και όσα διέσωσε η παράδοση.