Η «στρατηγική πυξίδα» για τον Ευρωστρατό…

έτος 2020 σηματοδότησαν τις κόκκινες γραμμές, σ’ ότι αφορά την κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας. Αλλά ο πραγματικός καταλύτης είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία, που αλλάζει οριστικά την Ευρώπη. 

Η εισβολή στην Ουκρανία οδήγησε σε σημαντική αλλαγή του επερχόμενου εγγράφου στρατιωτικής στρατηγικής της ΕΕ, της «στρατηγικής πυξίδας». Το τελικό σχέδιο εγκρίθηκε από τη σύνοδο κορυφής της ΕΕ στις 25 Μαρ 2022 , και αναφέρει στην εισαγωγή του: «Η επιστροφή του πολέμου στην Ευρώπη αμφισβητεί την ικανότητά μας να προωθήσουμε το όραμά μας και να υπερασπιστούμε τα συμφέροντά μας». Έγραψε ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Σαρλ Μισέλ στο Twitter στις 25 Μαρτίου 2022: «Υποστηρίξαμε τη Στρατηγική Πυξίδα που θα είναι ο οδηγός μας για μια ισχυρότερη αμυντική πολιτική και θα ενισχύσει τις ευρωπαϊκές αμυντικές μας ικανότητες».

Επί τέσσερα χρόνια στο παρελθόν η Ε.Ε. κινήθηκε με εντυπωσιακά γρήγορο ρυθμό στην δημιουργία νέων οργάνων για τη κοινή άμυνα και ασφάλεια, xωρίς να παραβλέπουμε ότι η κρίση Covid-19 επισκίασε τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ένωση.  Η πανδημία κατέδειξε την ανάγκη η Ε.Ε. να ενδυναμώσει τα ανακλαστικά της σε θέματα υγείας και αλληλεγγύης, και συνεχίζει να είναι επιζήμια για την ευρωπαϊκή ασφάλεια σε πολλούς τομείς, οικονομικά, πολιτικά και στρατηγικά. Λόγω της επιδημίας, η κυρία προσπάθεια έχει επικεντρωθεί στην βελτίωση του υπάρχοντος συστήματος Παγκόσμια Στρατηγική για την Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας-Global Strategy for the EU’s Foreign and Security Policy (EUGS), που είχε υιοθετηθεί από το 1916. Αλλά από τότε που η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022, η ΕΕ αλλάζει στρατηγική, τονίζοντας ότι το μπλοκ είναι «πιο ενωμένο από ποτέ». «Είμαστε δεσμευμένοι να υπερασπιστούμε την ευρωπαϊκή τάξη ασφαλείας», αναφέρει το κείμενο της «στρατηγικής πυξίδας», και συνεχίζει. «Το πιο εχθρικό περιβάλλον ασφαλείας μας απαιτεί να κάνουμε ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός και να αυξήσουμε την ικανότητα και την προθυμία μας να δράσουμε, να ενισχύσουμε την ανθεκτικότητά μας και να διασφαλίσουμε την αλληλεγγύη και την αμοιβαία βοήθεια».

Η πανδημία, ενώ στην αρχή θεωρήθηκε μια απλή υγειονομική κρίση, αναμένεται να οδηγήσει σε μια άνευ προηγούμενου παγκόσμια οικονομική κρίση με συνεχείς περικοπές στους αμυντικούς προϋπολογισμούς. Στην Ε.Ε. οι περικοπές σε τομείς όπως της Ευρωπαϊκής Άμυνας-European Defence Fund (EDF), των εγκαταστάσεων και ευκολιών -European Peace Facility (EPF) και του διαστήματος- the space sector είναι ήδη πραγματικότητα. Ενώ αρχικά είχε προϋπολογιστεί για €13 δις, το EDF αναθεωρήθηκε στα €7 δις, και το EPF ενώ αρχικά υποτίθετο ότι θα υπερβάλει τα €10.5 δις κόπηκε στα €5 δις για την περίοδο 2021-2027 (Lazarou and Latici, 2020). Ο προϋπολογισμός του διαστήματος επίσης περικόπηκε και τώρα ανέρχεται στα €14.8 δις. Περιορίστηκε να συνεχίσει τα προγράμματα Galileo και Copernicus. (Council of the EU, 2020).         

Η νέα στρατηγική αναφέρει ότι «καθίσταται επείγον να δαπανηθούν περισσότερα και καλύτερα» σε συντονισμό μεταξύ των κρατών μελών. «Η Γερμανία μπορεί να παράσχει τον στρατιωτικό πυρήνα» της νέας δύναμης, δήλωσε η Γερμανίδα υπουργός Άμυνας. Η δύναμη αναμένεται να είναι επιχειρησιακή έως το 2025, δίνοντας στην Ευρωπαϊκή Ένωση την απαραίτητη εργαλειοθήκη για να έχει λόγο σε θέματα άμυνας και ασφάλειας. Ως μέρος της νέας στρατηγικής η ΕΕ θα δημιουργήσει μια δύναμη ταχείας αντίδρασης έως και 5.000 στρατιωτών, υλοποιώντας τα σχέδια για έναν ευρωπαϊκό στρατό που υπήρχαν μόνο στα χαρτιά από το 2007. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή  έχει επιφορτιστεί με την ανάπτυξη πρόσθετων κινήτρων για συνεργατικές επενδύσεις. Ένα τέτοιο βήμα έγινε πρόσφατα με στέλεχος της ΕΕ να προτείνει απαλλαγή από τον Φόρο Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ) κατά την αγορά αμυντικού εξοπλισμού για την προώθηση κοινών εξοπλιστικών έργων.

Γνωρίζουμε ότι θα είναι τρομερά δύσκολο να κινητοποιηθούν τα κράτη-μέλη σε περίπτωση κρίσεων. Είναι εξ’ άλλου γνωστό σ’ όλους ότι τα ευρωπαϊκά κράτη απαντούν βραδέως σε κρίσεις που αγγίζουν τη γειτονιά τους. Αυτό σ’ ένα βαθμό αποδίδεται στον απαιτούμενο χρόνο για το σχεδιασμό, αλλά σε μεγαλύτερο μέρος οφείλεται στην έλλειψη βούλησης των κρατών-μελών να συνεισφέρουν δυνάμεις και μέσα , μια κατάσταση που δεν φαίνεται να αλλάζει εύκολα στις νέες συνθήκες. 

Σ’ ότι αφορά την υπάρχουσα ευρωπαϊκή δομή αμύνης (PESCO), κατά την προεδρία της Γερμανίας επετεύχθη συμφωνία που θα επιτρέπει τρίτες χώρες να συμμετέχουν σε προγράμματα PESCO, με τον όρο ότι πληρούν ορισμένα πολιτικά, νομικά και άλλα κριτήρια (Council of the EU, 2020). Αυτό είναι μια ευνοϊκή εξέλιξη, κυρίως επειδή αφήνει τη πόρτα ανοικτή για μελλοντική συμμετοχή της Μεγάλης Βρετανίας. Τώρα η PESCO εισήλθε στη δεύτερη φάση (2021-2025), κτίζει στη μέχρι τώρα πρόοδο, και ανοίγεται σε περιοχές όπου στο εξής χρειάζεται να ενδυναμωθεί. Ένα επιπρόσθετο κύμα προγραμμάτων PESCO σχεδιάζεται για το 2021-22, με βάση τις προτεραιότητες που περιλαμβάνονται στο EU Capability Development Priorities, και το Capability Development Plan (Council of the EU, 2020).

Αναμένεται ότι τα στρατηγικά προγράμματα PESCO θα αποτελέσουν την κύρια προσπάθεια σε ορισμένους τομείς. Π.χ. η Ευρωπαϊκή Υγειονομική Διεύθυνση αναμένεται να αναπτυχθεί, όπως και οι σχέσεις με το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ το χρόνο της πανδημίας. Το NATO προώθησε το συντονισμό με τους ευρωπαίους εταίρους, επιτηρεί αυστηρά τις επιχειρησιακές επιπτώσεις της covid-19 στις δυνάμεις του, και παρά την πανδημία το έργο της συμμαχίας συνεχίζει απρόσκοπτα. Αμφότεροι, ΕΕ. και NATO γρήγορα αντιλήφτηκαν την ανάγκη για στενή συνεργασία και συντονισμό, ώστε να δημιουργήσουν συνέργειες και ικανοποιητικούς πόρους με βάση τις εμπειρίες και τις πρακτικές τους. Η πανδημία φανέρωσε τα κενά προς συμπλήρωση, αλλά και αποκάλυψε την ανάγκη για την συνεργασία τους (Lye, 2020).

Είναι βέβαιο ότι ο πρόεδρος Biden που συμμετέσχε στις 24 Μαρ στις συνεδριάσεις ΝΑΤΟ και ΕΕ, πίεσε τους ευρωπαίους να συνεισφέρουν στο ΝΑΤΟ. Η υπόσχεση των συμμάχων το 2014 και εφεξής να διαθέτουν 2% του εθνικού τους εισοδήματος σε αμυντικούς σκοπούς θα μείνει στην ατζέντα. Παράλληλα με την στενή συνεργασία με το ΝΑΤΟ η Ε.Ε. θα επιδιώξει την εμβάθυνση και σύγκλιση σε θέματα ευρωπαϊκής άμυνας, κυρίως μέσω PESCO και EDF. Σ΄αρκετούς τομείς άμυνας, όπως την αμυντική βιομηχανία και τεχνολογία, η ΕΕ θα μειώσει την εξάρτηση της από τις ΗΠΑ, με μεγαλύτερη προσπάθεια να αποκτήσει στρατηγική αυτονομία.

Ήταν βασικής σημασίας να ληφθεί υπ’ όψιν ότι η περικοπή δαπανών σε βασικούς τομείς άμυνας, όπως η έρευνα και η τεχνολογία, θα έθετε σε αμφισβήτηση τη πολυπόθητη στρατηγική αυτονομία. Η πανδημία από την άλλη δεν πρέπει να αποσπάσει τη προσοχή των κρατών-μελών από το εύφλεκτο περιβάλλον ασφαλείας της τρέχουσας δεκαετίας. Ειδικά την επόμενη ημέρα της πανδημίας είναι ουσιαστικής σημασίας να καθιερωθούν σαφείς και συνεκτικοί αντικειμενικοί σκοποί για τη μελλοντική τροχιά του CSDP. Τα κράτη-μέλη έπρεπε να αποφασίσουν αν επιθυμούν να προχωρήσουν σε κοινές λύσεις και να συντονίσουν πρόσθετες περικοπές, ή αν τελικά κάθε κράτος θα ακολουθήσει τον δικό του δρόμο. Σ’ αυτή τη περίπτωση οι στρατιωτικές δυνάμεις της Ευρώπης, κινδύνευαν να συρρικνωθούν, ακόμα και να εξαφανιστούν από το προσκήνιο.

Τα ανωτέρω σταθμίστηκαν από το συμβούλιο των υπουργών εξωτερικών και Αμύνης της ΕΕ στις 21 Μαρ 2022 και οδήγησαν στην έγκριση του κειμένου της «Στρατηγικής Πυξίδας», με το οποίο θεμελιώνεται σταθερά πλέον η ιδέα της στρατηγικής αυτονομίας, που προϋπήρξε άλλωστε από το 2007. Το κείμενο έχει ιδιαίτερη σημασία για τη χώρα μας αφού, εκτός των άλλων, υπογραμμίζει την ετοιμότητα και αποφασιστικότητα των κρατών-μελών για αμοιβαία συνδρομή σε περίπτωση επίθεσης από τρίτο μέρος (άρθρο 42.7 Συνθήκης Ευρωπαϊκής Ένωσης). 

Στο κείμενο περιέχονται αναφορές στους κινδύνους που προκαλεί η αυξανόμενη αμφισβήτηση θαλασσίων ζωνών, υφαλοκρηπίδας και η αυξανόμενη επιθετική στάση σε εναέριους χώρους, (υπονοεί την Τουρκία), υπογραμμίζει τη σημασία προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς και τονίζει την ανάγκη οι εταίροι της ΕΕ να ευθυγραμμίζονται με τις αποφάσεις της στα θέματα Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Άμυνας. Η Άγκυρα επιχειρούσε μέχρι τώρα να πετύχει την ένταξη στη PESCO από την πίσω πόρτα, χωρίς να τηρεί τα βασικά κριτήρια συμμετοχής, όπως είναι η ανταλλαγή διαβαθμισμένων πληροφοριών με τα άλλα μέλη-κράτη και κυρίως με την Κύπρο που δεν την αναγνωρίζει, και χωρίς επίσης να τηρεί μια σειρά πολιτικών κριτηρίων, που έχουν να κάνουν με σεβασμό των αρχών καλής γειτονίας, λαμβανομένων υπόψη των επιθετικών της ενεργειών σε βάρος της Κύπρου και της Ελλάδας.

Από τούδε και στο εξής η Ευρώπη των 27 κρατών-μελών είναι ανάγκη να προσβλέπει στις δικές της φιλοδοξίες αμύνης και ασφάλειας. Χωρίς δυνατή πολιτική βούληση η αυτόνομη πολιτική αμύνης και ασφάλειας, η «στρατηγική πυξίδα», που αφορά τη στρατηγική αυτονομία και προϋπήρξε σαν ιδέα (Novaky, 2020), θα φιγουράρει σαν ευχή. Άλλα ζωτικά θέματα, όπως η επιλεκτική ψήφος σε θέματα CFSP, πρέπει να εξεταστούν σοβαρά. Όπως χρειάζεται και η αμοιβαία αλληλοκατανόηση σε θέματα συμμετοχής των κρατών-μελών στη διαχείριση κρίσεων και εκτίμηση δυνατοτήτων. Μια πιο δυνατή Ε.Ε. σηματοδοτεί στους πολίτες και στους συμμάχους της ότι έχει τη βούληση και τη δύναμη να αντιμετωπίσει διεθνείς προκλήσεις και να εξασφαλίσει τα δικά της γεωπολιτικά συμφέροντα . Για τη χώρα μας έχει ιδιαίτερη σημασία η δημιουργία του νέου συστήματος της ευρωπαϊκής στρατηγικής αυτονομίας, επειδή παρέχει προστασία στο Αιγαίο, τη ΝΑ Μεσόγειο και τη Θράκη από τις επιβουλές της Τουρκίας.