Οι πελαργοί της πόλης μας…

on .

 Περισσότερο από έναν αιώνα τώρα, οι λευκοί πελαργοί (Ciconia ciconia) έρχονται στα Γιάννενα για να περάσουν την άνοιξη και το καλοκαίρι. Πρωτοαναφέρονται από τους περιηγητές Leake (1810) και Holland (1812) ενώ ο Πουκεβίλ (Voyage de la Grèce, 1826), γράφει ότι ο τούρκος ιεροδίκης των Ιωαννίνων κάθε Αύγουστο, έδινε εντολή να πιάσουν τους αδύναμους πελαργούς που δεν μπορούσαν να κάνουν το ταξίδι της επιστροφής στην Αφρική και να τους φροντίσουν ως την άνοιξη που θα επιστρέψουν οι άλλοι πελαργοί.
Δύο φωλιές πελαργών στη στέγη του σαραγιού στο Ίτς Καλέ απεικονίζονται σε χαλκογραφία του Leitch (1843). Ο Lear (Journals, 1851) αναφέρει ότι στις μισές (!) καμινάδες των Ιωαννίνων όπως και στα μεγάλα πλατάνια της πόλης υπήρχαν φωλιές πελαργών οι οποίοι αναζητούσαν την τροφή τους στα λιβάδια δυτικά της πόλης. Το 1849, μάλιστα, ο Lear σε σκίτσο της αγοράς των Ιωαννίνων απεικόνισε και φωλιές πελαργών σε πλατάνια (φωτο). Ο ίδιος αναφέρει ότι οι Τούρκοι εκδήλωναν μια θρησκευτική ευλάβεια απέναντι στους πελαργούς ενώ αντίθετα οι Έλληνες της Θεσσαλίας, της τότε απελευθερωμένης Ελλάδας, τους είχαν εξολοθρεύσει ολοσχερώς. Ίσως γιατί οι πελαργοί έδειχναν, όπως λέει, μεγάλη συμπάθεια στους Μουσουλμάνους και καθόλου στους Χριστιανούς. Μάλιστα, συνεχίζει στην διήγησή του ο Lear, ένας χριστιανός στα Γιάννενα αναγκάστηκε να αλλαξοπιστήσει όταν δύο πελαργοί φώλιασαν στο σπίτι του.
«Τουρκοπούλια» τους ονομάζει ο Χρηστοβασίλης στο διήγημα του Οι πελαργοί (1927). Πελαργούς να κυνηγάνε στην λίμνη των Ιωαννίνων περιγράφει και η Nora Bielecka (Souvenirs de Jannina, 1909-1910) ενώ αποτελούσαν και αγαπημένο θέμα ζωγραφικής του Κενάν Μεσαρέ (1912). Το 1942, ο Γερμανός Erhart Kaestner που υπηρετούσε στην Λούφτβαφε και έγραψε ένα περιηγητικό - προπαγανδιστικό βιβλίο για την Ελλάδα, αναφέρει μια μεγάλη συγκέντρωση πελαργών στα Γιάννενα «σαν να είχαν όλοι οι πελαργοί της Ευρώπης κάποια συνδιάσκεψη». Φωλιές πελαργών υπήρχαν κατά καιρούς σε διάφορες γειτονιές των Ιωαννίνων, όπως στην οδό Ζωσιμάδων, στην Αγία Μαρίνα, στην Καλούτσια, στην Αγία Αικατερίνη, στην Ζωσιμαία, στην οικία Κραψίτη (απέναντι από την Ακαδημία), στο Δημαρχείο, στην οδό Χαριλάου Τρικούπη, στην οδό Λόρδου Βύρωνος, στο Κάστρο, στην οικία Πυρσινέλα, στο στάδιο Ζωσιμάδων και στην Στρατολογία.
Κάθε χρόνο οι Γιαννιώτες με χαρά καλοδέχονται αυτά τα μεταναστευτικά πουλιά, που ζουν μια ζωή μοιρασμένη ανάμεσα στις χώρες που φωλιάζουν και σ’ εκείνες που διαχειμάζουν. Η φθινοπωρινή αποδημία από την Ευρώπη γίνεται τον Αύγουστο. «Του Σωτήρος τα λελέκια, του Σταυρού τα χελιδόνια». Φθάνουν στην Αφρική μετά από ταξίδι 25 ημερών. Εκεί, περνούν το χειμώνα στη σαβάνα, από την Κένυα και την Ουγκάντα μέχρι την Νότια Αφρική. Μερικοί πληθυσμοί αποκλίνουν, φθάνοντας στο δυτικό Σουδάν, στο Τσαντ, ακόμη και στη Νιγηρία. Στην Ευρώπη επιστρέφουν στα τέλη Μαρτίου, μετά από ταξίδι 50 ημερών, με τον ερχομό της Άνοιξης («[…] προφήτης φτερωτός μηνά την Άνοιξη» γράφει ο Δροσίνης).
Επειδή οι περισσότερες γεννήσεις των μωρών (του ανθρώπου) «έρχονται» κι αυτές την Άνοιξη, οι πελαργοί μεταφορικά μας «φέρνουν» εκτός από την ίδια την Άνοιξη, και μωρά, κάτι που εκλαμβανόμενο κυριολεκτικά οδήγησε στη γνωστή λαϊκή δοξασία του πελαργού να μεταφέρει ένα μωρό. Στην Ήπειρο οι πελαργοί έρχονται μέσω Βοσπόρου. Ο αρσενικός πελαργός είναι αυτός που φθάνει συνήθως πρώτος και αναλαμβάνει τη συντήρηση ή την κατασκευή της φωλιάς. Οι πελαργοφωλιές φτιάχνονται πάντα σε ψηλά σημεία, συχνά μέσα στον οικιστικό ιστό, πάνω στις στέγες των σπιτιών, στις καμινάδες, σε κολόνες, σε μεγάλα δέντρα και σε καμπαναριά. Η φωλιά επαναχρησιμοποιείται για πολλά χρόνια και μπορεί να χρησιμοποιηθεί από πολλές γενιές πελαργών. Αναφέρονται φωλιές στην Ευρώπη που ήταν σε χρήση μέχρι και 100 χρόνια. Οι θέσεις φωλιάσματος βρίσκονται υποχρεωτικά κοντά στις περιοχές αναζήτησης τροφής και νερού.
H τροφή των πελαργών αποτελείται κατά ένα μεγάλο μέρος από έντομα, σκουλήκια, ποντίκια, αρουραίους και ερπετά. Ο Αριστοτέλης (Των Ζώων Ιστορίαι) αναφέρει όταν κάποτε τα φίδια στη Θεσσαλία πολλαπλασιάστηκαν πάρα πολύ, οι πελαργοί κατόρθωσαν να καθαρίσουν τον τόπο από τα ερπετά. Τότε οι Θεσσαλοί, για να δείξουν την ευγνωμοσύνη τους στους πελαργούς, ψήφισαν ειδικό προστατευτικό νόμο για τα πουλιά αυτά. Ως ρυθμιστές του πληθυσμού πολλών άλλων οργανισμών έχουν μια σημαντικότατη θέση στα αγροτικά οικοσυστήματα. Είναι δείκτες της ισορροπίας του περιβάλλοντος. Οι πελαργοί, πιθανώς ευνοήθηκαν από τις ανθρώπινες δραστηριότητες κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, διότι μεγάλες δασικές εκτάσεις εκκαθαρίστηκαν και δημιουργήθηκαν νέα βοσκοτόπια και χωράφια όπου έβρισκαν την τροφή τους. Με τον τρόπο αυτό κατάφεραν και εξαπλώθηκαν βόρεια σε πολλές ευρωπαϊκές περιοχές και ως την Σουηδία.
Στην Ελλάδα, μέχρι τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, το είδος ήταν πολύ διαδεδομένο και φώλιαζε στην Πελοπόννησο, στην Χαλκίδα και στην Αθήνα. Σήμερα δεν φωλιάζει πλέον ούτε στην Πελοπόννησο (εκτός από την Αρκαδία), ούτε στην Ν. Εύβοια και ούτε στην Αττική. Η Λάρισα μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια φιλοξενούσε αρκετά ζευγάρια πελαργών, όμως σήμερα δεν υπάρχει ούτε ένα μέσα στην πόλη. Παρόλο που οι πελαργοί εξακολουθούν να αποτελούν ακόμα κοινό είδος σε αρκετές ελληνικές πόλεις (Καστοριά, Τρίκαλα, Καρδίτσα, Λαμία, Άρτα, Φιλιππιάδα όπου το 2015 καταγράφηκαν 13 φωλιές, Μεσολόγγι, Αιτωλικό, κ.ά.), ο συνολικός πληθυσμός στον ελλαδικό χώρο, εμφανίζει επικίνδυνη μείωση. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 υπολογίζεται ότι φώλιαζαν περίπου 10.000 ζευγάρια πελαργών στην Ελλάδα ενώ δέκα χρόνια αργότερα είχαν απομείνει μόλις 2.500.
Το είδος απειλείται βασικά από την αλλοίωση των ενδιαιτημάτων του, κυρίως από την αποστράγγιση των υγρών λιβαδιών, κάτι που, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, οδήγησε στην σταδιακή μετακίνησή του σε πιο απομακρυσμένες, από τον οικιστικό ιστό, περιοχές. Μέσα στην πόλη των Ιωαννίνων, η τελευταία εναπομείνασα φωλιά των πελαργών βρίσκεται στον αποκεφαλισμένο, από τις ιταλικές βόμβες του 1940, μιναρέ του τζαμιού της Καλούτσιας. Η φωλιά αυτή υπάρχει τουλάχιστον από το 1959 όπως μαρτυρούν φωτογραφίες της εποχής. Σύμφωνα με τις μελέτες του Φορέα Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας, πελαργοί φωλιάζουν πλέον γύρω από τα Γιάννενα: στα Σεισμόπληκτα, στην Βασιλική, στην Ελεούσα, στον κάμπο της Λαψίστας, στο Κουτσελιό, και στο Καλπάκι. Οι πελαργοί των Ιωαννίνων δεν έφυγαν επειδή γκρεμίστηκαν τα αρχοντικά «με τας πολλάς και υψηλάς, δίκην πύργων, καπνοδόχους» και δεν είχαν έτσι που να φωλιάσουν, όπως ισχυρίζεται ο Σωτήρης Ζούμπος (Άπαντα, 1985), αλλά επειδή δεν μπορούν πλέον να προσαρμοστούν στο νέο αστικό περιβάλλον που επεκτάθηκε καταργώντας έτσι τα κοντινά λιβάδια τα οποία εξασφάλιζαν την τροφή τους.
Η απόφαση μελλοντικής ανέγερσης μεγάλου ξενοδοχείου στην περιοχή του Βοτανικού, περιοχή που αποτελεί το ενδιαίτημα των πελαργών της Καλούτσιας, σίγουρα θα επιδράσει στην ύπαρξή τους στην πόλη. Έτσι η απόφαση που πάρθηκε -με περίσσεια ομολογουμένως οικολογική ευαισθησία- από την επιτροπή αποκατάστασης του τζαμιού της Καλούτσιας να μην ανακατασκευαστεί η απόληξη του μιναρέ προκειμένου να συνεχίσει να χρησιμοποιείται από τους πελαργούς, μάλλον είναι υπερβολή και δίχως νόημα. Όσες φωλιές κι αν χτίσουμε στους πελαργούς, αυτοί αργά ή γρήγορα δεν θα επιστρέψουν στα Γιάννενα, γιατί απλούστατα η «μικρή μας πόλη» δεν είναι πια μικρή. Σύντομα θα μάθουμε αν θα έρθουν και φέτος στην Καλούτσια. Σε λίγες μέρες ξεκινάνε το ταξίδι τους από την Αφρική.