ΘΩΜΑΣ ΠΑΣΧΙΔΗΣ: Ένας μεγάλος Ηπειρώτης λόγιος!

Ο Θωμάς Πασχίδης στην ιστορία χαρακτηρίζεται ως ένας αγωνιστής και μάρτυς. Από τα ολίγα που θα ιδούμε στη συνέχεια θα δικαιώσουμε αυτόν τον χαρακτηρισμό. Ο Πασχίδης ήταν ταλαντούχος συγγραφέας και οραματιστής και εθνικός αγωνιστής. Το τραγικό του τέλος τον ανέδειξε μάρτυρα της Ορθοδοξίας. Δολοφονήθηκε στο Φεζάν της Λιβύης από τους Τούρκους φρουρούς του, οι οποίοι τον κρατούσαν αιχμάλωτο γιατί αρνήθηκε να εξισλαμισθεί.
Ο Πασχίδης γεννήθηκε το 1836 στα Γιάννινα. Ο πατέρας του καταγόταν από τη Θεσσαλονίκη και είχε πάρει μέρος στον

Αγώνα του 1821 στο πλευρό του Καραϊσκάκη. Στο τέλος του Αγώνα εγκαταστάθηκε στα Γιάννινα και παντρεύτηκε την κόρη του Παπαγιώργη, εφημέριου του Αγίου Νικολάου Αγοράς. Από το γάμο αυτό πρωτότοκος γιός ήταν ο Θωμάς Πασχίδης.
Φοίτησε στην ακμάζουσα, τότε Ζωσιμαία Σχολή και το 1852, μόλις αποφοίτησε, πήγε στο Μπεράτι, για να εργαστεί ως δάσκαλος: Όταν κηρύχτηκε η επανάσταση στη Θεσσαλία (1854), άφησε το Μεράτι και πήγε να καταταχθεί εθελοντής. Μετά την άτυχη εκείνη εκστρατεία πήγε στην Αθήνα και συνέχισε τις σπουδές του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου. Αλλά οι σπουδές του δεν περιορίστηκαν εδώ, συνεχίστηκαν στην Ιταλία στη Νεάπολη, όπου τον έφεραν οι ανησυχίες και η δίψα του για μάθηση.
Το 1860 ο Θ. Πασχίδης πήγε στο Βουκουρέστι, όπου ίδρυσε Λύκειο στο οποίο δίδασκε ο ίδιος. Παράλληλα αγωνίζεται εναντίον της κρατικοποίησης των μοναστηριακών περιουσιών, που επέβαλε ο Ρουμάνος ηγέτης Κούζα Βόιντα. Στο Βουκουρέστι ο Πασχίδης γνωρίστηκε με τον Ζαγορίσιο Παπιγκιώτη Ζαχαρία Σαρδέλλη εκπαιδευτικό. Ο Σαρδέλλης ήταν Σύμβουλος, Γραμματέας και διδάσκαλος του μεγάλου Εθνικού Ευεργέτη Ευάγγ. Ζάππα. Είναι ο εμπνευστής της ανασύστασης των Ολυμπιακών Αγώνων και ιδρυτής του Μνημείου των Ιερολοχιτών στο Δραγατσάνι.
Ο Πασχίδης και ο Σαρδέλης αποφάσισαν την έκδοση εφημερίδας για την υποστήριξη των Ελληνικών συμφερόντων. Η εφημερίδα τιτλοφορήθηκε «ΙΡΙΣ», είναι το σύμβολο της ελπίδος και της καλοκαιρίας.
Αγγελία εκδόσεως Ελληνικής Εφημερίδος εν Βουκουρεστίω: «Τα εν Ελλάδι σήμερον διαδραματιζόμενα και αι δοκιμασίαι ας το έθνος υφίσταται κρατούσιν έκαστον Έλληνα παρεπίδημον εν Ρουμανία εναγώνιον, όπως μάθη τα εκεί συμβαίνοντα άτινα αμνορώς πως πληροφορείται ένεκα των παρεμπιπτόντων και παρεμβαλομένων προσκομμάτων.
Τούτων ένεκα και διότι η έλλειψις ελληνικού δημοσιογραφικού οργάνου εν Ρουμανία κατήντησεν επαισθητότατη, επιχειρούμεν την έκδοσιν εφημερίδος υπό τον τίτλον «ΙΡΙΣ» δι ης θέλομεν κοινοποιεί εκ τα του ελληνικού τύπου και εξ ιδιαιτέρων τηλεγραφημάτων τα σπουδαιότερα και αξιοσημειωτότερα συμβάντα εγκαίρως και εκ πηγών όσον ένεστι θετικών, ουχ ήττον δε και περίληψιν των περιεργοτέρων του εγχωρίου τύπου...».
Ζ.Π. Σαρδέλλης. Θ.Α. Πασχίδης
4 Οκτωβρίου 1865
Αργότερα ο Πασχίδης αποχώρησε και συνέχισε την έκδοση μόνος του ο Σαρδέλλης, ο οποίος αργότερα παρέδωσε τη σκυτάλη στο γιό του Αριστοτέλη Σαρδέλλη.
Το 1860 ο Πασχίδης έγραψε και τύπωσε στο Βουκουρέστι την «Ακολουθία του Αγίου και Ιερομάρτυρος και ισαποστόλου Κοσμά του Αιτωλού». Τα προβλήματα του Ελληνισμού τον απασχολούν έντονα. Αρθρογραφεί θαρραλέα για τους αλύτρωτους αδελφούς του και μάχεται με την πέννα του για την απελευθέρωσή τους.
Το 1866 ξεσπά η Κρητική Επανάσταση. Ο Πασχίδης διαθέτει ολόκληρη την περιουσία του για τον αγώνα. Παράλληλα δημοσιογραφεί και ο ενθουσιασμός του εκδηλώνεται με ποιήματα, που διαβάζει στους μαθητές του. Ένας Γιαννιώτης μαθητής του στα 1864 στο «Ελληνογαλλικό Λύκειο» γράφει αργότερα: «Τις δεν ήκουσα αυτόν άπαξ τουλάχιστον υπερ πίστεως και πατρίδος δημηγορούντα η απαγγέλοντα τους φλογερούς και πατριωτικούς αυτούς στίχους;»
Το 1885 τυπώθηκε το βιβλίο του Θωμά Πασχίδη «Ποιήσεις υπέρ Ελλάδος μετά πεζογραφιών ποιητικών». Το 1869 βρίσκουμε τον Πασχίδη να δημοσιογραφεί στην Κων/πολη. Εκεί γνωρίστηκε με τον διαπρεπή Ηπειρώτη από το Δελβινάκι Πωγωνίου Ηροκλή Βασιάδη, λόγιο, καθηγητή στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Ο Βασιάδης υπήρξε άτυπος Υπουργός Παιδείας του Αλύτρωτου Ελληνισμού. Ο Πασχίδης με τον Βασιάδη συνέλαβαν την ιδέα και αποφάσιαν την ίδρυση του «Ηπειρωτικού Συλλόγου», με σκοπό: «Να φρoντίζει τα δέοντα διά την διάδοσην της στοιχειώσους παιδεύσεως κατά την Ήπειρον». Εκτός από αυτούς τους δύο συνιδρυτές του Συλλόγου ήταν και ο Μητροπολίτης Δέρκων Νεόφυτος εκ Δρυμάδων του Πωγωνίου, ο Χρηστάκης Ζωγράφος από το Κεστοράτι Αργυροκάστρου και ο Κων/τίνος Καραπάνος από την Άρτα.
Το 1870 ο Πασχίδης επισκέπτεται την Αίγυπτο και τη Συρία. Επιστρέφει στην Κων/πολη και διορίζεται από την «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία» επιθεωρητής των ελληνικών σχολείων. Το 1876, μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο, δημιουργήθηκε το Ηπειρωτικό πρόβλημα, η συζήτηση, δηλαδή για τη μετάθεση των συνόρων του Ελληνικού Κράτους, ώστε να περιληφθούν στην επικράτειά του οι σκλαβωμένες περιοχές του ελληνισμού. Τότε ο Πασχίδης πήρε στη σειρά τις πιο σημαντικές αυλές της Ευρώπης ζητώντας την απελευθέρωση της Ηπείρου και την απόδοση των ελληνικών δικαίων.
Ένας μαθητής του διηγείται: «Τρωθείς εις τον ενδόμυχον αυτού πόθου, την απελευθέρωσιν των προσφιλών αυτού Ιωαννίνων, δεν ηδύνατο να εφησυχάσει. Είχε κινήσει γην τε και ύδωρ κατά την διάρκειαν του εν Βερολίνω Συνεδρίου».
Έντονη πατριωτική δραστηριότητα αναπτύσσει ο Πασχίδης και στην πόλη, όπου καταβάλλει προσπάθειες για την απελευθέρωση Ηπειρωτών πατριωτών που θεωρήθηκαν επικίνδυνοι από τους Τούρκους και φυλακίστηκαν. Αρθρογραφεί, διενεργεί εράνους και αγωνίζεται για την αποκατάσταση της ελληνικής Ανατολής.
Οι δραστηριότητες του Θωμά Πασχίδη δεν έχουν τελειωμό. Στο Βουκουρέστι αφοσιώνεται στην εκπαίδευση και στη συγγραφή βιβλίων. Η πίστη και η πατρίδα για τον Πασχίδη ταυτίζονται. Εκδίδει πραγματεία με θέμα «Το Ανατολικό ζήτημα και η λύσις του» που, όταν κυκλοφόρησε το 1879 στη Ήπειρο κατασχέθηκε. Έγραψε και ένα θεατρικό έργο, που το τιτλοφόρησε «Η βασίλισσα Δωροθέα», ή «ο Ελληνισμός και ο χριστιανισμός» (δράμα ελληνικόν εις πράξεις 5). Εκδίδει πλήθος άλλων βιβλίων.
Το 1885 τον βρίσκουμε αρχισυντάκτη της εφημερίδος «Επιθεώρησις» στην Κων/πολη. Εκεί θα τον κατηγορήσουν μαζί με τον καθηγητή Ν. Φιλιππίδη ως αρχηγούς μιας μυστικής οργανώσεως, που σκοπό έχει την ανατροπή του τουρκικού κράτους.
Τους συλλαμβάνουν και τους δύο και τους ρίχνουν στις φυλακές. Οι τουρκικές αρχές, που βλέπουν παντού συνωμοσίες, επηρεάζονται από την ανθελληνική προπαγάνδα και θεωρούν τους Έλληνες ως εχθρούς του καθεστώτος.
Υποβάλλουν τους δύο φυλακισμένους σε απάνθρωπα βασανιστήρια και εξαντλητικές ανακρίσεις και τέλος τους εξορίζουν στο Φεζών, περιοχή της σημερινής Λιβύης, όπου, όπως μας πληροφορεί αυτόγραφο σημείωμα του Πασχίδη, υποφέρουν ανεκδιήγητα μαρτύρια, που σκοπό έχουν να τους κάνουν να αλλαξοπιστήσουν.
Στις 20 Ιουλίου 1890, έπειτα από πολλές περιπέτειες θανάτωσαν τον Πασχίδη. Τον Φιλιππίδη τον άφησαν κακοποιημένο να φύγει. Στις 23 Ιουλίου 1890 έθαψαν το σκήνωμα του δολοφονημένου Ηπειρώτη μάρτυρα. Στις 3 Δεκεμβρίου 1890, μετά την επιστροφή του Φιλιππίδη στην Αθήνα, η φοιτητική επιτροπή οργάνωσε στον Μητροπολιτικό ναό μνημόσυνο στο οποίο παρέστησαν πολλές προσωπικότητες της πολιτικής και των Γραμμάτων. Ένα κενοτάφιο είχε στηθεί πρόχειρα στο κέντρο του ναού, όπου κατατέθηκαν πολλά στεφάνια. Την εποχή εκείνη ο Κώστας Κρυστάλλης βρισκότανε στην Αθήνα. Στο μνημόσυνο αυτό ο ποιητής Κώστας Κρυστάλλης απήγγειλε ένα πατριωτικό ελεγειακό ποίημα:
Ήθελα να μαι σταυραητός
Να πέταγα τ’ αψήλου.
Να ανέβαινα στη Λιάκουρα
Κατάκορφα στη ράχη,
Νάρχινα εκείθε μια ματιά,
Ν’ αγνάντευα τον Πίνδο.
........
Αχ πότε αυτό το σκούψιμο,
Τρανή κραυγή θα γίνει,
Κραυγή ανήμερου θεριού,
Εκδίκηση γιομάτη,
Να μάσει από την ξενητειά
Τα έρμα τα παιδιά σου,
Τ’ αστροπελέκια σου άρματα,
Πίνδε, να μου μοιράσεις,
Μια μέρα ν’ αναστήσουμε
Τη δόλια μας πατρίδα
***
Από το θάνατο του Θωμά Πασχίδη εμπνεύστηκε και ένας άλλος Ηπειρώτης ποιητής, ο Χρήστος Χρηστοβασίλης. Ο ποιητής οραματίζεται δύο πουλιά, που
«...τώνα το φέρνει ο Βοριάς
τ’ άλλο το φέρνει ο Νότος
Κι απάνω στης Αγίας Σοφίας
Κουρνιάζουνε τον τρούλο.
Κλαίνε τα δύστυχα πουλιά,
Τ’ αδελφοπούλια κλαίνε,
Αδιάκοπα μοιρολογούν
στης νύχτας τα σκοτάδια
και στη στιγμή όπου η φωνή ηχήση
των Χοτζιάδων,
ψηλά στα τέσσερα τζαμιά, που στέκουν γύρα – γύρα
Γιγάντιοι δεσμοφύλακες της σκλάβας εκκλησίας μας,
Που χε τριακόσια σήμαντρα κι εξήντα δυό καμπάνες
Και πατριάρχες λειτουργούς
Και βασιλιάδες ψάλτες
Φεύγουν, προντάνε τα πουλιά
Και χάνονται και πάνε.
Τώνα κατά το Δούναβη
Και τ’ άλλο στο Φεζάν.
Τώνα ειν’ του Ρήγα η ψυχή
Και τ’ άλλο του Πασχίδη.