Παλαιά και... ξεχασμένα έθιμα των Θεοφανείων στην Ήπειρο

on .

THEOFANEIA PALIA

• Τα παλαιά τα χρόνια στην Ήπειρο τα Θεοφάνεια είχαν μια ιδιαίτερη αίγλη και, σύμφωνα με την παράδοση, συνδυάζονταν με την εξαφάνιση των δαιμονίων, των καλικάντζαρων.
Τρίτη «χρονιάρα» εορτή στην δέσμη του Δωδεκαημέρου είναι τα Θεοφάνεια ή Φώτα, που μαζί με την ημέρα του «Αγιασμού» την προηγούμενη ημέρα και του Αϊ – Γιάννη την επόμενη συνιστούν ένα εορταστικό κύκλο των νερών. Η παραμονή των Φώτων λέγεται και «Μικρός Αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση».
Όπως θυμούνται με πολλή συγκίνηση και νοσταλγία οι μεγαλύτεροι, το πρωί της παραμονής των Θεοφανείων περνούσε από τα σπίτια ο ιερέας και αγίαζε τα πάντα, από τους ανθρώπους έως τους χώρους των σπιτιών και τα ζωντανά. Με το σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «φώτιζε» (ράντιζε) για να φύγει μακριά κάθε κακό.

Τέρμα οι καλικάντζαροι
Οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα. Οι άνθρωποι πίστευαν πως φοβούνται την αγιαστούρα του παπά. Ο τρόμος τους αρχίζει από την παραμονή των Φώτων που γίνεται ο μικρός αγιασμός. Γι’ αυτό και το έθιμο του λαού λέει:
«Στις πέντε του Γενάρη/ Φεύγουν οι καλικαντζάροι./ Αλλά ο μεγάλος τους τρόμος είναι τα Φώτα./ Φεύγουν τότε λέγοντας:/ Φεύγετε να φεύγουμε/ κι έφτασε ο τουρλόπαπας /με την αγιαστούρα του/ και με τη βρεχτούρα του…»
Οι καλικάντζαροι, σύμφωνα με τις παραδόσεις, εµφανίζονται στις γιορτές του δωδεκαηµέρου και έρχονται κάτω από τη γη, όπου κατοικούν τον υπόλοιπο καιρό. Μισούν τους ανθρώπους, προσπαθούν να κόψουν το δέντρο που στηρίζεται η γη, αλλά δεν προλαβαίνουν, γιατί έρχεται ο αγιασµός των Θεοφανείων και έτσι εξαφανίζονται πάλι στα τάρταρα.

Και πάλι κάλαντα...
Ο παπάς στο πέρασμά του στα σπίτια είχε συνήθως μαζί του ένα παιδάκι ή επίτροπο του ναού με κατσαρολάκι και μέσα έριχναν κέρματα. Ακόμη παλαιότερα, που τα κέρματα σπάνιζαν, τον προμήθευαν με τρόφιμα, συνήθως αλεύρι και λάδι. Τα παιδιά λέγανε τα κάλαντα, όπως και τις προηγούμενες γιορτές. Χτυπούσαν την κάθε πόρτα και μόλις άνοιγε, έμπαιναν στο σπίτι χωρίς άδεια ρωτώντας: «Να τα πούμε;» και χωρίς να περιμένουν την απάντηση, άρχιζαν το τραγούδι.
Η αμοιβή των παιδιών ήταν μερικές δραχμές ή αυγά, ό,τι είχε η νοικοκυρά. Και δυστυχώς πολλές νοικοκυρές δεν είχαν ούτε δραχμή, ούτε αυγό να δώσουν στα παιδιά και δεν τους άνοιγαν την πόρτα, μη θέλοντας ούτε κάλαντα να ακούσουν. Γι' αυτό τα παιδιά ξεκίναγαν νύχτα για να πούνε τα κάλαντα και όποια παρέα προλάβαινε πρώτη τα έλεγε.

Ο ραντισμός
Την ημέρα της γιορτής των Θεοφανίων οι πιστοί έπαιρναν από την εκκλησία το αγιασμένο νερό έπιναν τρεις γουλιές, αλλά και ράντιζαν. Ο ραντισμός έπρεπε μόνο ανήμερα των Φώτων να γίνει και όχι τις επόμενες ημέρες.
Την άλλη ημέρα απαγορευόταν να κάνουν το ίδιο είτε αυτοί, είτε ο ιερέας. Ό,τι περίσσευε το φύλαγαν για γιατρικό. Παράδοση ήταν να κρατούν τον αγιασμό στα εικονίσματά τους. Μάλιστα, παρατηρείται το φαινόμενο ο μεγάλος αγιασμός και μετά από χρόνια, αν και κλεισμένος σε μπουκαλάκι, να μην φθείρεται.

Κατάδυση Σταυρού
Ανήμερα τα Θεοφάνεια όπου υπήρχαν ποτάμια, λίμνες ή θάλασσα, γινόταν η κατάδυση του Τιμίου Σταυρού. Κάτι που πριν τον κορωνοϊό εξακολουθούσε να συμβαίνει.
Μια μεγάλη πομπή σχηματιζόταν και έπαιρνε το δρόμο, που οδηγεί στη θάλασσα ή σε κάποιο ποτάμι ή λίμνη.
Μπροστά τα εξαπτέρυγα, πίσω οι παπάδες, ύστερα οι αρχές του τόπου και παραπίσω το πλήθος.
Όταν γινόταν ο αγιασμός, έριχνε ο παπάς το σταυρό στο νερό, πραγματοποιώντας έτσι τον αγιασμό των υδάτων. Νεαροί κυρίως βουτούσαν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους, που συνοδευόταν και από "κεράσματα".
Να σημειωθεί πως η εορτή των Θεοφανίων περικλείει και πολλές εκδηλώσεις, που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων.
Ο αγιασμός έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.