Τιμή στους Ηπειρώτες Εθνικούς Ευεργέτες…

Τα θέματα της εθνικής μας ευεργεσίας και φιλοπατρίας ιεραρχούνται στην υψηλότερη βαθμίδα του πολιτισμού μας, του ανθρωπισμού και του ηθικού χρέους και δεν κατατάσσονται με τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικοί αντίπαλοι αξιολογούν, χαρακτηρίζουν και ταξινομούν ο ένας τις πράξεις του άλλου. Και τούτο διότι η ιστορική κληρονομιά πρέπει να ταξινομείται και να προσλαμβάνεται με ενσυναίσθηση και θρησκευτική ευλάβεια.

Η ευποιία στη ζωή μας αποτελεί εκδήλωση, όχι μόνο της ηθικής συμπαράστασης, αλλά και της έμπρακτης υποστήριξης προς τον πάσχοντα συνάνθρωπό μας.  Η ευποιία αναβλύζει από το αγνό συναίσθημα της φιλαλληλίας, χωρίς να υπολογίζουμε και να προσμένουμε ανταπόδοση ή επιστροφή των όσων ακριβώς προσφέραμε.

Κατά την αρχαιότητα η ευποιία είχε θεσμοθετηθεί ως πολύτιμη και δροσοβόλος υπηρεσία προς το κοινωνικό σύνολο με τη μορφή της χορηγίας. Στα χρόνια του Χριστιανισμού η εύνοια εντάσσεται στο πλαίσιο του ηθικού χρέους, που όταν φτάσει στην κορύφωσή της εκδηλώνεται ως εξαιρετική ηθική έκφραση και ωφελιμότατη κοινωνική λειτουργία.

Ύμνος χαράς και ελπίδας ανάβλυσε από τους Καλλίρροους ποταμούς των ευεργετών για να μας λούσει όλους και να μας βαφτίσει στα νάμματα της αναγνώρισης, της προσφοράς των ευεργετών και της αναμέλψεως ευχαριστηρίων ύμνων, για το μέγεθος της προσφοράς και της μοναδικής αρχιτεκτονικής ωραιότητας που εκφράζουν τα ευεργετήματα τα οποία γεννήθηκαν από τις ευεργεσίες.

Παραφράζοντας τον στίχο: «Αθήνα διαμαντόπετρα στης γης το δαχτυλίδι» θα αποκαλούσα τα κτίρια των ευεργετών μας, διαμαντόπετρες στο δαχτυλίδι της σύγχρονης Αθήνας, μιας Αθήνας που την κοσμούν μοναδικά μνημεία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.  Την ίδια στιγμή προσπάθησα να φανταστώ την οδό Πανεπιστημίου χωρίς την Ακαδημία του Σίνα και τα πρώην παλάτια των Βασιλέων (Παλάτιον της Δημοκρατίας σήμερον) χωρίς το Ζάππειον. Με τη φαντασία μου ανέβηκα στα φτερά του Χρυσαετού και πέταξα στα μέρη της αλύτρωτης αδερφής μας Βορείου Ηπείρου.  Από το Πωγώνι πέρασα στη Σωπική και από εκεί ακολουθώντας τα λιθόστρωτα μονοπάτια άρχισα να ακούω το εύηχο κροτάλισμα των χρυσών πετάλων με τα μαλαματένια καρφιά, καθώς οι μούλιες ανηφόριζαν φορτωμένες με βότανα για να φτάσουν άλλες φορές στην Βλαχιά και στην Αυστροουγγαρία και άλλες στην Οδησσό και στην Αγία Πετρούπολη. 

Από τα φτερά του Χρυσαετού βλέπω ότι ζυγώνουμε στο Λάμποβο (γενέτειρα του Ζάππα) και μέσα μου παρακαλούσα: Θεέ μου δείξε μου το σπίτι που γεννήθηκαν οι Ζαππαίοι… Τότε φωνή εξήλθε εξ ουρανού και απ’ αρχαγγέλου στόμα: Το σπίτι εγκρεμίστηκε… Βέβηλα χέρια και το πέρασμα του χρόνου χωρίς συντήρηση έφτιαξαν έναν ερειπιώνα πάνω στον οποίο εικονογραφούνται όλα τα χρώματα της αχαριστίας και της λησμονιάς προς εκείνους που μας ευεργέτησαν. 

Το ξέρω αετέ μου… Με το Χριστόφορο Κωστάρα από το Δολό και την αείμνηστη σύζυγό του Μαριάννα, που έχουν τη δύναμη πολλών ακριτών, είπαμε να φυλαχτούν οι ακρογωνιαίοι λίθοι, για να μπορέσουμε κάποια στιγμή να ξαναχτίσουμε το σπίτι στο οποίο γεννήθηκαν μεγάλοι φιλέλληνες και οπαδοί της ιδεολογίας, ότι η Πατρίδα μας πρέπει να είναι δημιουργική, ελεύθερη και κεκοσμημένη. Γιατί αλήθεια υπάρχουν στην Ελλάδα, στην Αθήνα ιδιαίτερα μετά από τις αρχαιότητες και άλλα πολλά απαστράπτοντα κοσμήματα που διαλαλούν το βαθμό της φιλοπατρίας και της βαθιάς πίστης στην παράδοση. Αυτά τα κειμήλια οι επερχόμενες γενεές πρέπει να τα σέβονται και να τα διατηρήσουν απαστράπτοντα.

Προσπάθησα στη διαδρομή αυτή πάντα από το παρατηρητήριο του χρυσαετού να βυθομετρήσω το μεγαλείο των Ζαππαίων και του Σίνα  και όχι μόνο αυτών αλλά και όλων των άλλων εθνικών ευεργετών.  Και διαπίστωσα ότι το βάθος της μεγαλοσύνης και της προσφοράς αυτών των ευεργεσιών είναι αμέτρητο.  Και η ρηχότητα ημών των απογόνων δεν περιγράφεται...  Το πλατάγισμα των πτερύγων του χρυσαετού συνεχίστηκε και ο δικός μου πόνος βάθαινε καθώς αγνάντευα τη Χοταχόβα το χωριό των Αρσάκηδων.  Ένας γόος και ξόρκι με κυριεύουν.  Με πονούν…  Με σφάζουν οι παρακάμψεις που έγιναν τόσο από τα επιτελεία των ανθρώπων που έκλεισαν την Βελλά όσο και από την ομάδα των ανθρώπων που λησμόνησαν το γενέθλιο τόπο των Αρσάκηδων και λειτούργησαν ένα νέο Αρσάκειο στην πρωτεύουσα της Αλβανίας. Και οι σκέψεις που αναβλύζουν μέσα μου αυτές τις ώρες αγναντεύοντας και τον ερειπιώνα της Μοσχόπολης είναι ότι έχουμε υποχρέωση και καθήκον να αναδείξουμε την γενναιοδωρία, το μεγαλείο και το αθάνατο άρωμα της ανθρωπιάς που εμπεριέχει η ευεργεσία. 

Το Ζάππειο και η Ακαδημία είναι κυψέλες ανθρωπιάς και πρότυπα πολιτισμού. Εμείς οι κληρονόμοι, οι απόγονοι των ευεργετών είμαστε οι μέλισσες που πρέπει να πετάμε με τα φτερά μας από άνθος σε άνθος, να συγκεντρώνουμε τη γύρη της ανθισμένης σκέψης, να χτίζουμε τα κελιά της δημιουργίας και να παράγουμε το μέλι της ευεργεσίας.

Αξίζει νομίζω να τονίσουμε ότι το φαινόμενο του ευεργετισμού διαφοροποιείται από εκείνο της φιλανθρωπίας. Και τούτο διότι καθίσταται σαφές ότι ο φιλάνθρωπος είναι ο άνθρωπος που μπορεί να προσφέρει οικονομική στήριξη σε αυτόν που διαπιστώνει ότι έχει πραγματική ανάγκη. Στον ευεργετισμό η προσφορά διαιωνίζεται και διακρίνεται από την ατομική βοήθεια. Η φιλανθρωπία όταν εκλείψει αυτός που την προσφέρει εκλείπει και η ίδια. Η ευεργεσία δομείται με τέτοιον τρόπο που να διαιωνίζεται εφόσον τηρηθούν οι προδιαγραφές και οι προϋποθέσεις που ο ευεργέτης έχει καταγράψει στον καταστατικό χάρτη λειτουργίας του ευεργετήματος.

Ακόμη αξίζει να επισημάνουμε ότι η ευεργεσία αναδείχτηκε στους αιώνες που προηγήθηκαν και οι υπηρεσίες που προσέφερε σε αυτές τις μεγάλες ώρες της αλλαγής του ευρωπαϊκού και του παγκόσμιου χώρου είναι αφάνταστες.

Και σήμερα το κοινωνικό σύνολο μπορεί αφάνταστα να ωφεληθεί αν τα ιδρύματα όλα λειτουργήσουν σύμφωνα με το καταστατικό τους και οι άνθρωποι που υπηρετούν στις υπηρεσίες των ευαγών ιδρυμάτων κατανοούν και τηρούν με ευλάβεια τον καταστατικό χάρτη του ιδρύματος και προτείνουν με βάση το καταστατικό καινοτομίες οι οποίες θα συναρμόσουν την ιδρυματική σκέψη του ευεργέτη με τη σύγχρονη οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα. Κλασικό παράδειγμα συναρμογής του ιδρύματος με τη σύγχρονη οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα αποτελεί το Ίδρυμα Τοσίτσα Αβέρωφ στο Μέτσοβο.

Και τώρα μια σύντομη απεικόνιση των Ηπειρωτών Ευεργετών και επιτρέψτε μου μέσα στους ευεργέτες να συμπεριληφθούν και οι Ηπειρώτες Διδάσκαλοι του γένους. Και στους Εθνικούς ευεργέτες και τους Ηπειρώτες Διδασκάλους του γένους να συμπεριληφθούν και τα Ηπειρώτικα Κλαρίνα. Και διατυπώνω την παράκληση αυτή γιατί αυτοί οι άνθρωποι από βοσκοί και γεωργοί σμίλεψαν του ήχους του Ηπειρώτικου τραγουδιού που σήμερα ζωντανεύει την Ηπειρωτική ζωή και αναδεικνύει τα ήθη και τα έθιμα της Ηπείρου.

Όπως μέσα από τις διαθήκες των Ηπειρωτών Ευεργετών αναδύεται η αγνή διάθεσή τους  και η ψυχική ανωτερότητα της ευγενικής και εθνικής κληρονομιάς έτσι και μέσα από τα σοφά λόγια των διδασκάλων  του Γένους  που θεμελίωσαν τους αγωνιστές για την απελευθέρωση του Έθνους και οι ήχοι των κλαρίνων εκφράζουν τον πόνο της σκλαβιάς και τη χαρά της Ελευθερίας.

Οι Εθνικοί Ευεργέτες έδρασαν τον 17ο, 18ο και 19ο αιώνα. Οι περιοχές του εξωτερικού που έζησαν ήταν η Βενετία κι άλλες Ενετοκρατούμενες πόλεις, η Μολδοβλαχία, η Ν. Ρωσία, η Κωνσταντινούπολη, η Μ. Ασία και η Αίγυπτος. Ο ηπειρώτης Ευεργέτης ήλθε αρωγός του συνόλου του έθνους στις κρίσιμες στιγμές του. 

Πολλά κτήρια είναι έργα των Ηπειρωτών ευεργετών, των οποίων κύριο μέλημα ήταν η Παιδεία και αναγέννηση του Νέου Ελληνισμού. Ήταν όλοι τους φιλοπάτριδες και φιλόμουσοι. Ίδρυσαν σχολεία στις πόλεις καταγωγής τους, οι περισσότεροι, ή ενίσχυσαν Ελληνικές Σχολές σε όλες τις πόλεις- κέντρα της Παιδείας, δημιούργησαν βιβλιοθήκες, εργαστήρια φυσικής και χημείας, πλήρωσαν σοφούς και πεπειραμένους δασκάλους, έδωσαν υποτροφίες για σπουδές στο εξωτερικό, ανέλαβαν τα έξοδα εκδόσεως αρχαίων ελληνικών και εκκλησιαστικών συγγραμμάτων…

Δρούσαν σαν υπουργοί μάλλον και  σαν λειτουργοί της Παιδείας, άνευ χαρτοφυλακίου, αλλά μετά λόγου γνώσεως και ζήλου! Δικαιολογημένα γράφτηκε ότι «αι Αθήναι χρεωστούν τον άριστον και ωφελιμότατον αυτών κόσμον εις την Ήπειρον».

Ευεργέτες και έργα

Ενδεικτικά αναφέρουμε: Την ίδρυση του Σταδίου -το «Καλλιμάρμαρο»- από τον Γεώργιο Αβέρωφ εκ Μετσόβου, της Ακαδημίας και του Αστεροσκοπείου από τον Γεώργιο και Σίμο Σίνα, του Πολυτεχνείου από τους Γεώργιο Αβέρωφ, Μιχαήλ Τοσίτσα και Νικόλαο Στουρνάρη. Μετσοβιτών δημιούργημα είναι και το Ωδείο Αθηνών και το Αρχαιολογικό Μουσείο (της Ελένης Τοσίτσα), όπως και το κτίριο των φυλακών Αβέρωφ, το θωρηκτό Αβέρωφ, η στρατιωτική σχολή Ευελπίδων και το Εφηβείο.

Ο Γιαννιώτης Ιωάννης Δομπόλης, με καταγωγή από το Δεσποτικό Ιωαννίνων, όρισε με διαθήκη του να διαθέσει η Ελληνική Κυβέρνηση το κληροδότημά του για την ίδρυση Πανεπιστημίου στην Αθήνα με την επωνυμία «Καποδιστριακόν», προς τιμή του μεγάλου ανδρός και φίλου του Ιωάννη Καποδίστρια. Ο Κωνσταντίνος Ζάππας εκτελεστής της διαθήκης του Ευάγγελου Ζάππα από το Λάμποβο της Β. Ηπείρου, φροντίζει για τη δημιουργία του κτηρίου των Ολυμπιακών εκθέσεων στο πλαίσιο της επανίδρυσης των Ολυμπιακών Αγώνων -όνειρο ζωής του Ευαγγέλου - το γνωστό Ζάππειο. Ο ίδιος ιδρύει το Ζάππειο Παρθεναγωγείο στην Κωνσταντινούπολη, Ανδριανούπολη, Αθήνα και Λάμποβο, με την προτροπή στους διδάσκοντες να πλάσουν γυναίκες που θα είναι πάνω απ’ όλα «γενναίες, απλές και πατριώτισσες».

Ο Ευαγγέλης Ζάππας, πριν ξενιτευτεί, είχε λάβει ενεργό μέρος στον Αγώνα του 1821 κοντά στο Μάρκο Μπότσαρη και τον Μακρυγιάννη. Στη χορεία των Βορειοηπειρωτών Ευεργετών ανήκει και ο Χρηστάκης Ζωγράφος από το Κεστοράτι Αργυροκάστρου, ο οποίος αναδείχθηκε μεγάλος τραπεζίτης στην Κωνσταντινούπολη και ιδρυτής των Ζωγράφειων Ιδρυμάτων. Η Κορυτσά πρόσφερε τον Ιωάννη Μπάγκα, από την περιουσία του οποίου χτίστηκε  το Μέγαρο Μεγάλου Αλεξάνδρου (Πλατεία Ομονοίας), το Μπάγκειον, κοινωφελή έργα και κληροδοτήματα, για τα οποία όρισε ως αποδέκτη του δωρητηρίου συμβολαίου του τον Χαρίλαο Τρικούπη.

Η Ριζάρειος Σχολή, όνειρο ζωής του Μάνθου Ριζάρη από το Μονοδένδρι πραγματώνεται από τον αδελφό του Γεώργιο «για να μεταδίδονται στους μαθητές τα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη και να μορφώνεται ο κλήρος». Ο πρώτος διευθυντής της Ριζαρείου ήταν, ως γνωστόν, ο Άγιος Νεκτάριος.

Το Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα στην Αθήνα από τον Γεώργιο Χατζηκώστα, πατέρα οκτώ παιδιών, όπως και το ομώνυμο Νοσοκομείο στην πόλη των Ιωαννίνων και στο Μεσολόγγι. Το Ορφανοτροφείο Γεωργίου Σταύρου στα Γιάννινα έργο του μεγάλου Ευεργέτη, καλαίσθητο κτήριο στο οποίο σήμερα στεγάζει την Περιφερειακή Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ηπείρου και τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Ιωαννίνων. O Γεώργιος Σταύρου ίδρυσε το πρώτο πιστωτικό ίδρυμα της χώρας και το διοίκησε επί 27 έτη. Είναι αυτός, που μαζί με το Ζώη Καπλάνη και τους Ζωσιμάδες έβαλε το κεφάλαιο για τη δημιουργία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος.

Ο Απόστολος Αρσάκης καταπνίγει το συναίσθημα προς την στενότερη πατρίδα του μπροστά στο γενικό εθνικό καλό παραχωρώντας στην «Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία» την ευθύνη της ίδρυσης του Αρσακείου Παρθεναγωγείου στην Αθήνα, με τη μια και μόνη ευχή: «το μικρόν χωρίον της καταγωγής του, η Χοταχόβα να καταστεί  μιαν ημέραν μουσοτροφείον».

Ο Ζώης Καπλάνης το μικρό ορφανό από το Γραμμένο, που πουλούσε ξύλα με το γαϊδουράκι στα Γιάννινα για να ζήσει, με τη βοήθεια του Παναγιώτη Χατζηνίκου γίνεται ο μεγαλέμπορος της Βλαχιάς και της Μόσχας και δεν ξεχνά τα άλλα Ελληνόπουλα που λαχταρούσαν σαν κι αυτόν να μορφωθούν. Ιδρύει στα 1798 την Καπλάνειο Σχολή στα Γιάννινα και τη θέτει υπό τη διεύθυνση του Αθανάσιου Ψαλίδα.

Τα Δολιανά έδωσαν τον Ιωάννη Γεννάδιο, πρέσβη της Ελλάδας στο Λονδίνο και σε άλλες πόλεις του εξωτερικού. Πάσχιζε για την αντιστροφή του ανθελληνικού κλίματος των Άγγλων. Δώρισε 30.000 τόμους σπάνιων βιβλίων για να διασωθεί η ελληνική πολιτισμική κληρονομιά και δημιούργησε τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη στην Αθήνα το 1926.

Ο Βασίλειος Μελάς, με τη δωρεά οικοπέδων 16 στρεμμάτων στο κέντρο της Αθήνας, συνέβαλε στην ίδρυση πολυάριθμων σχολείων και νηπιαγωγείων εκεί και σε πολλά μέρη εντός και εκτός Ελλάδος. Γνωστό το μέγαρο Μελά.

Κοντά σ’ αυτά τα ονόματα των ανδρών θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφέραμε τουλάχιστον ονομαστικά και γυναίκες ευεργέτιδες των Ιωαννίνων: Βλάχα Μαρία, Γοργόλη Παρασκευή, Καστρισόγια Ελισάβετ, Παπάζογλου Αγγελική, (:μαζί με το σύζυγό της Αλέξιο είναι οι δωρητές του Σιναϊκού Μετοχίου Αγίας Αικατερίνης στα Γιάννινα και της Παπαζογλείου Υφαντικής Σχολής), Τοσίτσα Ελένη, Ζωγράφου Ελένη, Ζώτου Αγγελική, Γεροκοστοπούλου Σεβαστή, Κόνη Ειρήνη, Χατζή Στεφανία, Βίμπλη Βιολέτα, Δαγκλή Βασιλική, Καλούδη Νίκη, Μολυβάδα Πολυξένη, Πασχίδη Έλλη, Τζαβέλλα Ισμήνη, Χατζή Αικατερίνη, Σαλαμάγκα Ηλέκτρα, Τζωαννοπούλου Ευδοκία…, και τόσες άλλες.

Πολλοί Ευεργέτες, ασχέτως προς το κληροδοτούμενο ποσό, διαπνέονται από διαθέσεις νοικοκυροσύνης, οργανώσεως, προβλεπτικότητος. Συχνά παραβλέπουν την πικρία που τους ποτίζει η κακή διαχείριση και η παραγνώριση της βούλησής τους και ως μεγαλόκαρδοι επανέρχονται στο ιερό τάξιμό τους. Aκόμη, οι διαθήκες των γενναιόψυχων εκείνων υπήρξαν υπόδειγμα πηγαίου χριστιανικού βιώματος και ήθους.

Οι Κλαρινίστες

Και τώρα ας περάσουμε στους σεμνούς αλλά υπέροχους Κλαρινίστες. Που να φανταζόταν ο κατασκευαστής μουσικών οργάνων Johann Christoph Denner από την Νυρεβέργη ότι, μετατρέποντας το λαϊκό όργανο Chalumeau  σε κλαρινέτο, θα έφτανε στα χέρια λαϊκών μουσικών της Ηπείρου οι οποίοι θα δημιουργούσαν μια σπουδαία και παγκόσμιας λάμψης μουσική παράδοση, γνωστή ως κλαρίνα της Ηπείρου. 

Οι μάστορες του Ηπειρώτικου κλαρίνου στόλιζαν και στολίζουν τις μελωδίες τους με στολίδια όπως το τάαχτα, που είναι στην ουσία μια μικρή νότα σε απόσταση πέμπτης ή τετάρτης ή έβδομης από την κύρια σε συνδυασμό με το φύσιμα. Γιατί μέγιστη σημασία στην τέχνη του Ηπειρώτικου κλαρίνου παίζει το φύσημα, η ρύθμιση του αέρα που διοχετεύεται στο όργανο. Από τους πιο σπουδαίους αυτής της παράδοσης οι Τάσος Χαλκιάς, Κίτσος Χαρισιάδης, Φίλιππας Ρούντας, Γιώργος Μπραχόπουλος, Φίλιππας Φιλιππίδης, Νίκος Τζάρας και άξιοι συνεχιστές τους όπως οι Γρηγόρης Καψάλης, Ναπολέων Δάμος, Νίκος Φιλιππίδης, Πετρολούκας Χαλκιάς, Σταύρος Καψάλης, Γιώργος Κοτσίνης και ο Δόκιμος Χαραλάμπους.  

* Ο Ελευθέριος Γείτονας είναι ιδρυτής των ομώνυμων Εκπαιδευτηρίων στη Βάρη Αττικής