Ύβρις - άτη - νέμεσις - τίσις

Στους καιρούς παράνοιας και άκρατου παραλογισμού που ζούμε, η ανάκληση και υπενθύμιση του αρχαίου σχήματος «ύβρις- άτη- νέμεσις-τίσις» έχει ξεχωριστή σημασία.

Όχι μόνο για να ξαναβρούμε αρχές και αξίες που καταχωνιάσαμε, αλλά και για να αναθεωρήσουμε τις προτεραιότητές μας, τα πρέπει και τα θέλω μας, τόσο ως άτομα όσο και ως συλλογικότητες. Η «ύβρις» ήταν βασική αντίληψη της κοσμοθεωρίας των αρχαίων προγόνων μας. Όταν κάποιος- άτομο ή συλλογικότητα -  υπερεκτιμώντας τις ικανότητες και τη δύναμή τους –σωματική, πολιτική, στρατιωτική, οικονομική-  συμπεριφέρονταν με βίαιο, αλαζονικό και προσβλητικό τρόπο απέναντι στον άλλο ή τους άλλους, στους νόμους της Πολιτείας και κυρίως στον άγραφο θεϊκό νόμο που επέβαλλαν όρια στην ανθρώπινη δράση, θεωρούνταν ότι διέπραττε «ύβριν» με συνέπεια την προσβολή και τον εξοργισμό των θεών. Η Άτη ήταν θεότητα της ελληνικής μυθολογίας, ενσάρκωση της βλάβης. Στα αρχαία ελληνικά η λέξη «ἀτη» σήμαινε τη «σύγχυση φρενών», την απερισκεψία που οφειλόταν σε πλάνη που απέστελναν οι θεοί («μωραίνει Κύριος ον βούλεται απολέσαι» στην εκκλησιαστική ορολογία). Η Άτη ήταν η προσωποποίηση της βλάβης του μυαλού, της τύφλωσής του, και των απερίσκεπτων πράξεων, καθώς και των αποτελεσμάτων αυτών των πράξεων, οδηγώντας τόσο τους ανθρώπους, όσο και τους θεούς, στην παρεκτροπή και σε ανεύθυνες πράξεις.    

Η «νέμεσις» παραπέμποντας στο αρχαίο ρήμα «νέμω», δήλωνε αρχικά τη δίκαιη διανομή, τη μοιρασιά που γίνεται βάσει νόμιμης εξουσίας. Με τον καιρό απέκτησε τη σημασία της ανάληψης δικαστικής δράσης εκ μέρους της εξουσίας, ώστε να απονεμηθεί δικαιοσύνη. Αναφερόμενη  στον φορέα της εξουσίας που την ασκεί, μεταφορικά λέγοντας «Νέμεσι» εννοούμε τη θεία δίκη. Η «τίσις», τώρα, είναι η τιμωρία που επέφερε η αρχαιοελληνική ύβρις. Βασική αντίληψη στο έργο του Ηροδότου είναι ότι η παραβίαση του μέτρου από τον άνθρωπο (η «υπερβολή», ο «κόρος») τον οδηγεί στην ύβρη (αλαζονεία, υπέρβαση του μέτρου) και αυτό προκαλεί την οργή του θεού (νέμεση) και επιφέρει την καταστροφή (άτη), την τιμωρία του υβριστή (τίση). 

Τούτες τις μέρες της πολλαπλής σκληρής δοκιμασίας για την ανθρωπότητα, καλό θα ήταν να ανατροφοδοτούμε τους εαυτούς μας από εκείνα που διδαχτήκαμε, όσοι είχαμε την τύχη να έχουμε δασκάλους με δέλτα κεφαλαίο, καθώς κι αυτοί σιγά–σιγά αποτελούν «σπάνιο είδος» ή, ακόμη, και «είδος υπό εξαφάνιση». Με την απληστία να αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της συμπεριφοράς μας, την καταστρατήγηση των αρχών του δικαίου και την αλαζονεία συνήθη πρακτική από τους ισχυρούς, η έσω φωνή μας που ακούει στο όνομα «συνείδηση», στο βαθμό που υπάρχει, ο «φόβος θεού», στο βαθμό που πιστεύουμε, μπορεί να αντιστρατευτεί σε όλες αυτές τις πράξεις της ανθρώπινης διαστροφής. Τη φύση με την απληστία μας τη φέραμε- αν δεν τα ξεπέρασε- στα όριά της. Η κλιματική αλλαγή είναι το καμπανάκι που «εις ώτα μη ακουόντων» δεν ακούμε. Η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο έφτασε στα όρια της ανθρωποφαγίας. Η αγάπη, επομένως και ο Θεός, αφού σύμφωνα με τα αγιογραφικά κείμενα «αγάπη εστί», απουσιάζει. Και αυτό είναι το πιο επικίνδυνο, αφού «κι αν ακόμα δεν υπήρχε θεός θα έπρεπε να τον εφεύρουμε» κατά τη ρήση του Βολταίρου. Καινούργιος και μοναδικός θεός του ανθρώπου είναι πλέον το χρηματικό κέρδος. Η οικογένεια, θεμέλιο της κοινωνίας, τελεί υπό διάλυση. Οι κοινωνικές ανισότητες χρόνο με το χρόνο οξύνονται. Οι πλούσιοι οσημέραι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι. Η βία και η εγκληματικότητα με αποκορύφωμα τις πολεμικές συρράξεις χτυπούν κόκκινο. Η επισιτιστική κρίση με ό,τι αυτή συνεπάγεται, βρίσκεται προ των πυλών.

 Η «τίσις», αν άμεσα δεν αλλάξουμε μυαλά, αναπόφευκτα μας περιμένει. Και θα είναι πολύ σκληρή. Πολύ ηχηρή θα είναι και για κείνους τους πολιτικούς ηγέτες που πειθήνια όργανα των μεγάλων επιχειρηματικών συμφερόντων – άλλοτε ντελιβεράδες των καρτέλ και άλλοτε μπίζνεσμεν οι ίδιοι (μια καινούργια κοινωνικοοικονομική τάξη, αυτή των πολιτικών πλουσίων κάνει τελευταία εκκωφαντικά την εμφάνισή της)- καθίστανται επιλήσμονες του λειτουργηματικού τους ρόλου ως υπηρέτες των λαϊκών συμφερόντων. Να μη ξεχνούν αυτό που ο  Αβραάμ Λίνκολν σοφά επισήμανε, πως «μπορείς να κοροϊδεύεις λίγους για πολύ καιρό, πολλούς για λίγο, αλλά όχι όλους για όλον τον καιρό». 

Το έργο των ανθρώπων του πνεύματος και των εν γένει φορέων αγωγής, η μόνη αληθινή ελπίδα αυτού του κόσμου, βαρύ: να αφυπνίσουν τις κοιμώμενες συνειδήσεις μας, αποκαθιστώντας τις «σταθερές» της ζωής που απωλέσαμε και τις οποίες έχουμε ανάγκη ως πυξίδα του προσανατολισμού μας, ως πολίτες δε να αποποιηθούμε την ιδιότητα του υπήκοου που μοιρολατρικά έχουμε αποδεχτεί.

ΥΓ.: Με την επιλογική αυτή Επιφυλλίδα κλείνει ένας ακόμη κύκλος Επιφυλλίδων. Εύχομαι στους αναγνώστες της στήλης ΚΑΛΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ (με πλήρη επίγνωση του πλεονασμού, αλλά και με ένα καλό βιβλίο πάντα συντροφιά) και, πρώτα ο Θεός, εις το «επανιδείν» το Σεπτέμβρη.