Η αξία επίδοσης και αριστείας για το άτομο και την κοινωνία…

 Στην επιστημονική, εκπαιδευτική και κοινωνική πραγματικότητα έχει επιβεβαιωθεί επανειλημμένως ότι όταν σε μία έννοια προσδίδεται ιδεολογικό περιεχόμενο, τότε «μοιραία» οδηγούμαστε σε αμφισημίες ή ακόμη και σε αλλοίωση του πραγματικού νοήματός της. Θα υποστηρίζαμε, λοιπόν, ότι το ίδιο συμβαίνει με τις έννοιες «επίδοση» και «αριστεία». Έτσι, με το συγκεκριμένο σύντομο άρθρο επιχειρείται η απόδοση των πραγματικών νοηματοδοτήσεων στις δύο αυτές έννοιες, αλλά κυρίως να αναδειχθεί η σημασία που δραματίζουν, από άποψη παιδαγωγική και κοινωνική, στην εξέλιξη και πρόοδο του ανθρώπου και της κοινωνίας.
Καταρχήν, ο κοινωνικός προσδιορισμός των εννοιών «επίδοση» και «αριστεία» είναι αμφίσημος και αμφιλεγόμενος, γεγονός που έχει οδηγήσει σε διαφορετικές απόψεις ως προς το περιεχόμενο και τη χρήση του στο σχολείο και, ευρύτερα, στην κοινωνία. Βέβαια, η επίδοση ενός ατόμου, ως δραστηριότητα και αποτέλεσμα αυτής, είναι ένα φαινόμενο κοινωνικό, που συναρτάται με την επιδίωξη του καθενός να διακριθεί, να αναγνωριστεί και να νομιμοποιηθεί στον στενότερο και ευρύτερο περίγυρό του. Θα υποστηρίζαμε ότι τη συγκεκριμένη επιδίωξη την επιζητούν ακόμη και το μικρό παιδί και ο άρρωστος, με τον τελευταίο να θέλει να φανεί χρήσιμος ακόμη και στην κατάσταση που βρίσκεται. Κατά συνέπεια, η επιδίωξη του ατόμου για επίδοση, αναμφίβολα, συμβάλλει αποφασιστικά στην επίτευξη τόσο των επαγγελματικών, ερευνητικών, επιστημονικών, οικογενειακών στόχων του ατόμου όσο και των οικονομικών, πολιτικών, πολιτισμικών και λοιπών στόχων της κοινωνίας.
Επομένως, από το σημείο αυτό και μετά αρχίζουν να δημιουργούνται προβληματισμοί ως προς τον προσδιορισμό και την οριοθέτηση τόσο της επίδοσης, ως έννοιας και διαδικασίας, όσο και της άμεσα συνδεόμενης με αυτήν αριστείας. Η επίδοση και η αριστεία αναγορεύονται σε πρόβλημα όταν το άτομο, οι κοινωνικές ομάδες και, γενικότερα, η ίδια η κοινωνία πιέζονται ή καταπιέζονται για να τις επιδείξουν, πολλές φορές «εκβιαστικά», σε υψηλότερο βαθμό και όταν η επιδίωξη για αριστεία σχετίζεται με ταξικές, θεσμικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις και ταξινομήσεις. Με άλλα λόγια, αυτό συμβαίνει όταν η εξωτερική απαίτηση για επίδοση παίρνει τη μορφή καταλυτικού και ανεξέλεγκτου παράγοντα επίδρασης και διαμόρφωσης επιλεκτικών πρακτικών ή καθίσταται τελικά αυτοσκοπός. Αυτό συνεπάγεται ότι στο όνομα της αρχής της επίδοσης περιθωριοποιούνται σημαντικές αξίες που σχετίζονται με την ισοτιμία, τη συλλογική αντίληψη, την ομαδικότητα και την αλληλεγγύη στις θεσμικές λειτουργίες και στις διαπροσωπικές σχέσεις.
Χωρίς αμφιβολία, στην πλειονότητα των πολιτών κάθε κοινωνίας έχει δημιουργηθεί μια κουλτούρα επιδίωξης υψηλής επίδοσης, η οποία οδηγεί, πιθανότατα, στην επίτευξη των ατομικών και κοινωνικών στόχων, αλλά και στην ίδια την πρόοδο της κοινωνίας. Κυρίαρχο στοιχείο αυτής της κουλτούρας είναι η επιδίωξη για υψηλότερη επίδοση σε ό,τι ο καθένας επιτηδεύεται. Επιθυμία του καθενός είναι να υπάρχουν άριστοι μαθητές, άριστοι εκπαιδευτικοί, άριστοι υπάλληλοι, άριστοι επιστήμονες, άριστοι υπουργοί, άριστοι δημοσιογράφοι κ.ο.κ., θεωρώντας, με την έννοια αυτή, ότι η αριστεία σήμερα σημαίνει «καλή και υψηλή επίδοση», συνδεόμενη όχι μόνο με τη μεγαλύτερη γνωστική επίδοση αλλά και με τη μέγιστη ανάπτυξη δεξιοτήτων και απόδοσης, που σχετίζονται με την παραγωγή έργου, τη δημιουργικότητα, την αποτελεσματικότητα, την καινοτομία, τη βελτίωση, την επαγγελματική και κοινωνική επιτυχία και, συνολικά, την ατομική και κοινωνική πρόοδο.
Ως κατακλείδα, εκφράζουμε την άποψη ότι η παιδευτική επιδίωξη του σχολείου, μέσα από τις διαδικασίες της διαπαιδαγώγησης και της παιδείας που προσφέρει, οφείλει να είναι η καλλιέργεια στάσεων και ήθους στον μαθητή, έτσι ώστε να αντιληφθεί και να συνειδητοποιήσει ο ίδιος, πρωτίστως, ότι «τα αγαθά κόποις κτώνται» και, ακολούθως, ότι η προσωπική, επαγγελματική και κοινωνική αναγνώριση και διάκριση απαιτούν συνεχή, επίμονη και επίπονη καταβολή προσπάθειας. Οι θεσμοί και οι κοινωνίες δεν «χαρίζουν» την τιμή και τη δόξα σε πολίτες, χωρίς οι ίδιοι να έχουν πείσει ότι τις δικαιούνται επάξια και χωρίς να έχουν τιμήσει τον ρόλο και την αποστολή τους από άποψη εκπαιδευτική, επιστημονική, πολιτισμική, ανθρωπιστική και κοινωνική. Γιατί η ανάδειξη και η κατάληψη θέσης μέσα από ήσσονες προσπάθειες και αναξιοκρατικές πρακτικές δηλώνουν σαφώς κατάπτωση αξιών και ηθικής σε μια κοινωνία, που θέλει να θεωρείται ευνομούμενη και δημοκρατική και η οποία βασίζεται στις ανθρωπιστικές και οικουμενικές αξίες.

*Ο Χαράλαμπος Κωνσταντίνου είναι Αντιπρόεδρος Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος