Τα «Γύφτικα» στα Ζευγάρια και στην Καλούτσια…

 Ταπεινωμένα και περικυκλωμένα από νεόκτιστα κτίρια και πολυκατοικίες, στα Ζευγάρια (δίπλα στον Άγιο Σπυρίδωνα) και στην Καλούτσια(νη) (πάνω από τα Πλατανάκια), βρίσκονται τα σπίτια των Ρομά, τα «Γύφτικα».

Κατασκευασμένα από συνδυασμό φθηνών υλικών (πλίθρες, τσιμεντότουβλα τσίγκους), αποτελούν δείγματα μιας ανώνυμης, αυτοσχέδιας αρχιτεκτονικής. Λιγότερο στην Καλούτσια και κυρίως στον δαιδαλώδη και ανηφορικό συνοικισμό των Ζευγαριών, με τα στενά σοκάκια (που δίνει την εντύπωση κυκλαδίτικου οικισμού) σώζονται αρκετά από αυτά, συνήθως με πλυσταριό και εξωτερική τουαλέτα στην μπροστινή αυλή. Σε μερικά από αυτά, όπως στην οδό Εφύρας στα Ζευγάρια ή στην οδό Δρίσκου στην Καλούτσια, διατηρούνται ακόμα κάποιες από τις χρωματιστές πινελιές που είχε προσθέσει κάποτε - όταν ακούγονταν ακόμα σ’ αυτά φωνές, γέλια, τσακωμοί - η καλλιτεχνική φλέβα του ενοίκου τους.
Πιστεύεται ότι οι Ρομά (Τσιγγάνοι, Γύφτοι) ζουν στο περιθώριο της ελληνικής κοινωνίας από τον 14ο αιώνα. Πολλές γραπτές ιστορικές μαρτυρίες δεν υπάρχουν γι’ αυτούς, λες και ανήκουν στην σφαίρα του μύθου, σαν τους προϊστορικούς γητευτές - μάγους και μεταλλουργούς, τους Κάβειρους, με τους οποίους συχνά τους παραλληλίζουν. Η εγκατάστασή τους στην Ήπειρο πιθανολογείται κι αυτή τον 14ο αιώνα. Οι τωρινοί γιαννιώτικοι συνοικισμοί τους είναι πολύ παλιοί. Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή (Οδοιπορικό 1670) λέει ότι στα Γιάννενα υπήρχε μία συνοικία τσιγγάνων κοντά στην Καλούτσια. Ο Thomas Smart Hughes το 1820 (Travels in Sicily, Greece and Albania Vol. 1, 455) λέει ότι «κατά μήκος της οδού που οδηγούσε στην Άρτα» (η σημερινή 21η Φεβρουαρίου) ζούσαν πάρα πολλοί «Γύφτοι», που αποτελούσαν διακριτή φυλή με την ενδογαμία για κανόνα. Οι κατοικίες τους, όπως λέει, ήταν βρομερές και άθλιες, ενώ οι ίδιοι ήταν ληστές, τεμπέληδες και άθρησκοι. Ασχολούνταν κυρίως με την μαντεία και την μεταλλουργία, ενώ ο Αλή Πασάς διάλεγε από αυτούς τους δημίους του. Πάντα σύμφωνα με τον Hughes, ένας μεγάλος πλάτανος στον μαχαλά τους χρησίμευε ως δημόσια αγχόνη. Σύμφωνα με τον Πουκεβίλ (Histoire de la régénération de la Grèce v. 4, 446) εκεί, σε ένα πλάτανο, το 1823, οι «Βοημιανοί» όπως αποκαλεί τους τσιγγάνους, σταυρώσανε τον οσιομάρτυρα Χρήστο. Και ο Α. Ψαλίδας, το 1821 (Τοπογραφία των Ιωαννίνων) αναφέρει τα «Γύφτικα» στην «Καλούτζασμη» δηλαδή στην Καλούτσια. Ο Ι. Λαμπρίδης το 1887 (Ηπειρωτικά Μελετήματα. Περιγραφή της πόλεως Ιωαννίνων 17) αναφέρει 107 οικογένειες τσιγγάνων που κατοικούσαν στην Καλούτσια και στα Ζευγάρια. Ο Χ. Σούλης το 1929 (Τα Ρόμκα της Ηπείρου) αναφέρει ότι «οι περισσότεροι [Ρομά] είναι στα Γιάννενα και δη στις συνοικίες Καλούτσα και Ζευγάρια». Όταν ο βασιλιάς της Ελλάδας επισκεπτόταν τα Γιάννενα, οι Ρομά της Καλούτσιας στρώνανε κόκκινο χαλί για να περάσει, μιας και ο μαχαλάς τους βρισκόταν στην είσοδο της πόλης (Μ. Κωστή Η Αγία Μαρίνα της Καλούτσιας 2014, 134). Σύμφωνα με τον Κ. Κουλίδα (Τα Γιάννενα που έφυγαν 2010, 62) στην Καλούτσια, δεξιά και αριστερά του δρόμου, υπήρχαν μέχρι πρόσφατα τα καμίνια των γύφτων σιδεράδων αλλά σήμερα δεν υπάρχει πλέον κανένα. Οι Ρομά, αν και σταμάτησαν να ασχολούνται με την επεξεργασία του μετάλλου, συνεχίζουν να ασχολούνται με την ανακύκλωσή του. Σε όλους μας είναι γνώριμη η εικόνα του «γύφτου»-παλιατζή που μαζεύει τα «παλιοσίδερα». Αλλά οι «χαλκιάδες», όπως λεγόντουσαν οι Ρομά σιδηρουργοί, ήταν και μουσικοί. Συνήθως ασχολούνταν με την μουσική από τον Μάιο μέχρι τον Σεπτέμβριο, όταν γινόντουσαν τα πανηγύρια (Β. Ρόκου Το Καμίνι 1982, 353). Ο Δ. Σαλαμάγκας (Λαογραφικά Σχεδιάσματα 1953) λέει ότι «στα Γιάννενα, δίπλα στο φυσερό μπορεί να ιδής κι ένα βιολί ή ένα ντέφι» αλλά «φταίει ο λογιωτατισμός, κι η μανία της κακώς εννοούμενης καλλιέπειας», που δεν μας αφήνει να καταλάβουμε πως μπορούνε να συνδυάζονται οι δύο αυτές ηπειρώτικες τέχνες. Η μουσική, τους είναι πατροπαράδοτη. Η προσφορά τους στην ηπειρωτική μουσική είναι ανεκτίμητη και μάλλον αυτοί ήταν που εισήγαγαν το κλαρίνο στην δημοτική μουσική. Ο Αλή Πασάς δεν τους είχε μόνο για δήμιους αλλά και για μουσικούς και αυτοί δημιούργησαν τα αληπασαλίτικα τραγούδια με τα ομοιοκατάληκτα δίστιχα (S. Baud-Bovy Δοκίμιο για το δημοτικό τραγούδι 1984, 62). Άξιοι συνεχιστές τους, ο κλαριντζής Νίκος Τζάρας (σπουδαίος λαϊκός οργανοπαίκτης, γιος του Γιαννιώτη σιδερά και κλαριντζή Τάσου Τζάρα), ο Αλέξης Ζούμπας, ο Τάσος Χαλκιάς (που παντρεύτηκε την αδελφή του Ζούμπα η οποία σκοτώθηκε στα Ζευγάρια στους Ιταλικούς βομβαρδισμούς το 1940) και άλλοι πολλοί.
Συνοικισμός Ρομά (που κατάγονται κυρίως από τον Παρακάλαμο) ενταγμένος στο σχέδιο πόλεως, υπάρχει και στα βόρεια σύνορα της πόλης, στην Νέα Ζωή, εδώ και 25 περίπου χρόνια. Παλαιότερα Τουρκόγυφτοι διέμεναν στην περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται η Πυροσβεστική, στην Λεωφόρου Γράμμου. Οι Ρομά πάντα διαλέγουν να ζουν στις παρυφές της πόλης. Αλλά οι συνοικισμοί τους σιγά σιγά εναγκαλίζονται και αφομοιώνονται από την πόλη αν βέβαια δεν αποφασίσουν να μετακινηθούν αλλού. Στα «Γύφτικα» της Καλούτσιας και κυρίως στα Ζευγάρια, μπορεί ακόμα να δει κανείς τα απομεινάρια του μικρόκοσμου που στέκει σαν «στερνολείψανο μιας αρχοντιάς πόχει πεθάνει» (Κ. Παλαμάς Ο δωδεκάλογος του γύφτου) και που προκαλεί ακόμα συγκίνηση όπως μια θλιμμένη μπάσα νότα από κλαρίνο. Ο κόσμος αυτός αποτελεί μέρος της ιστορίας και της μυθολογίας ετούτης της πόλης.