Ο Μακρυγιάννης και το ‘21
«Μεγάλο θαύμα με το οποίο οι Έλληνες κατέπληξαν την ανθρωπότητα», χαρακτηρίστηκε η Επανάσταση του 1821.
Σ’ αυτό το Θαύμα –και αυτό έχει τη σημασία του, γιατί δείχνει την καταλυτική και σωτήρια επίδραση του διαφωτιστικού πνεύματος– συμμέτοχοι ήταν όλοι οι Έλληνες, όσοι συμφωνούσαν και όσοι διαφωνούσαν με την απόπειρα για την πραγματοποίησή του. Ανάμεσα σε αυτούς και ο Μακρυγιάννης. Αγράμματος και αυτός, με τους αγώνες του, με τη δράση του, προβάλλει ως μια από τις πιο μορφωμένες ψυχές του Ελληνισμού.
Δεν έζησε, λόγω των περιστάσεων, τη ζωή του Σχολείου για να μάθει γράμματα διότι, όπως γράφει, «δεν είχα τον τρόπο, όντας παιδί, να σπουδάξω, ήμουν φτωχός κι έκανα τον υπηρέτη και τιμάρευα (=τακτοποιούσα) άλογα». Σπούδασε όμως, μέσα στη σκλαβιά, στο Σχολείο της ζωής, που τον πότισε με την αγάπη για την πατρίδα, την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Απέκτησε έτσι εκείνη τη μόρφωση που αποτελεί κοινό κτήμα του λαού, μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά και αποτελεί τη λαϊκή παράδοση, το λαϊκό μας Πολιτισμό.
Με αυτό το πνεύμα γράφει τα "Απομνημονεύματά" του, με τα οποία μας στέλλει τα δικά του διαφωτιστικά μηνύματα και μας διδάσκει πως μέσα σε μια κοινωνία το πρόβλημα δεν είναι μονάχα πώς οι μορφωμένοι θα διδάξουν το λαό, αλλά και πώς ταυτόχρονα θα διδάσκονται από το λαό. Πολέμησε, αγωνίστηκε, πίστεψε, αηδίασε, θύμωσε. Στάθηκε άνθρωπος στο ύψος του ανθρώπου. «Κι όσα σημειώνω –γράφει– τα σημειώνω γιατί δεν υποφέρνω να βλέπω το άδικο να πνίγει το δίκιο». Και συμπληρώνει: «Αποφασίζω να δικαιώσω τους αδικημένους». Διαβάζεις Μακρυγιάννη και έχεις την εντύπωση πως διαβάζεις το μήνυμα που στέλλει μέσα από την «Αθηναίων Πολιτεία» ο Αριστοτέλης, σύμφωνα με το οποίο κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα: «επαμύνειν τοις ηδικημένοις».
Και δεν είναι το μοναδικό μήνυμα, που πηγάζει μέσα απ’ τη μορφωμένη ψυχή του, λες και είχε εντρυφήσει στα αρχαία ελληνικά κείμενα, από τα οποία μας έρχονται τα ανάλογα μηνύματα:
«Να’ ρθει ένας να μου ειπεί ότι θα πάγει ομπρός η πατρίδα, στρέγομαι να μου βγάλει και τα δυο μου μάτια. Ότι, αν είμαι στραβός και η πατρίδα μου είναι καλά, με θρέφει· αν είναι η πατρίδα μου αχαμνά, δέκα μάτια ν’ άχω, στραβός θα είμαι». Μήνυμα παρόμοιο με αυτό που μας στέλλει ο Περικλής, μέσα από τις «Ιστορίες» του Θουκυδίδη: «Εγώ γαρ ηγούμαι πόλιν πλείω, ξύμπασαν ορθουμένην, ωφελείν τους ιδιώτας ή καθ’ έκαστον των πολιτών ευπραγούσαν, αθρόαν δε σφαλλομένην».
Αυτή είναι η Παιδεία της ψυχής του, που εκφράζει κατά τον πιο γνήσιο τρόπο τη συνείδηση του λαού. Μας βοηθάει έτσι να κατανοήσουμε, στις πραγματικές του διαστάσεις, το νόημα της Επανάστασης του 1821: «Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να τη φυλάμεν και όλοι μαζί, όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, και να μην λέγει ούτε ο δυνατός εγώ, ούτε ο αδύνατος. Όταν αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν τότε να λένε εμείς. Είμαστε εις το εμείς και όχι εις το εγώ».
Γίνεται, έτσι, ο Μακρυγιάννης γνήσιος εκπρόσωπος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, εκείνου του Διαφωτισμού που εκφράζει τη σοφία του λαού και μπορεί να φέρει τον τίτλο «Λαϊκός Διαφωτισμός». Αυτός μας βοηθάει, πρώτα, να συλλάβουμε το νόημα της Επανάστασης του ΄21, κατά την οποία οι Έλληνες αποφασίζουν να καταθέσουν τη ζωή τους ως ενέχυρο της ελευθερίας, κινούμενοι από ένα πνεύμα βαθύτατα ανθρωπιστικό. Αυτό το πνεύμα ήταν η ζωντανή παρουσία του Γένους, μοναδική και ανεπανάληπτη σύνθεση όλων των στοιχείων της ελληνικής παράδοσης, η οποία έχει τις ρίζες της, όπως γράφει ο Μακρυγιάννης, σε «όλους αυτούς τους μεγάλους άνδρες του κόσμου, τους αρχαίους, και κλαίνε και βασανίζονται διά τα πολλά δεινά που τραβάει η δυστυχισμένη πατρίδα τους».
