Η πανδημία αλλάζει τις πόλεις μας…

Το άπιαστο όνειρο να ζεις σε μια μεγάλη μητρόπολη του κόσμου όπως η Νέα Υόρκη, το Παρίσι, το Λονδίνο σε καιρούς πανδημίας μοιάζει με εφιάλτη.

Γι’ αυτό άλλωστε οι εύποροι κάτοικοι αυτών των περιοχών, μεταναστεύουν στα προάστια και κατά κύριο λόγο σε μακρινούς ασφαλέστερους προορισμούς. Μην πάμε όμως τόσο μακριά, αφού και η δική μας Αθήνα από πρωτεύουσα που τα έχει όλα (νυχτερινή ζωή, θέατρα, εστιατόρια, καλλιτεχνικά δρώμενα, υπηρεσίες κτλ.) έχει μετατραπεί στην εποχή του covid 19 σε άχαρη, περιοριστική τσιμεντούπολη. 

Το «κλεινόν άστυ» έχει μετατραπεί σε «κλειστόν άστυ», αφού το αρχαιοελληνικό επίθετο κλεινός που σημαίνει ένδοξος - ξακουστός, έχει παραχωρήσει τη θέση του στην σημερινή ζοφερή πραγματικότητα που είναι όλα κλειστά: σχολεία, λιανεμπόριο, εστίαση, υπηρεσίες, εκκλησίες κτλ.
Πόλεις φαντάσματα, με σκιές ανθρώπων που κυκλοφορούν μασκοφορεμένοι, με έντυπα μετακίνησης και ταυτότητες ανά χείρας. Ο φόβος παρόν σε κάθε έκφανση της καθημερινότητας: στο λεωφορείο, στο μετρό, στο super market, στο νοσοκομείο, στους δρόμους και τις πλατείες.
Μπορεί η διασπορά του ιού να μην συνδέεται τόσο με την οικιστική πυκνότητα όσο με τη συμπεριφορά μας μέσα στις πόλεις, ωστόσο η τάση φυγής που καταγράφεται από τα αστικά κέντρα είναι ανοδική. Όπου φύγει-φύγει για αυτούς που έχουν τη δυνατότητα τηλεργασίας. Τα διόδια εξόδου από τις μεγαλουπόλεις, πριν την αναμενόμενη ανακοίνωση του lockdown θύμιζαν και στις 2 περιπτώσεις καραντίνας μέχρι σήμερα, τις μεγάλες εξόδους Χριστουγέννων, Πάσχα και Δεκαπενταύγουστου.

Φθάσαμε στην αρχή του τέλους
των μεγαλουπόλεων;
Γεννιέται λοιπόν το ρητορικό ερώτημα, αν η πανδημία αυτή σημαίνει την αρχή του τέλος των μεγαλουπόλεων. Την αποκέντρωση και την επιστροφή σε ένα μοτίβο ζωής ριζοσπαστικά ανθρωπινότερο.
Χρήσιμα συμπεράσματα μας δίνει η ίδια ιστορία, αφού δεν είναι η πρώτη πανδημία ανά τους αιώνες, που απειλεί την ανθρωπότητα. Παγίδες θανάτου ήταν τον 19ο αιώνα οι περισσότερες μεγαλουπόλεις της βιομηχανικής έκρηξης, με κοινά χαρακτηριστικά: την πολυκοσμία, τα διαμερίσματα τρώγλες, τους βρώμικους από σκουπίδια και ακαθαρσίες ζώων δρόμους, αλλά και τα υδάτινα στοιχεία όπως τα ποτάμια και οι λίμνες να είναι συχνά θολά και βρώμικα από τα λύματα. Αρρώστιες όπως η χολέρα, η πανούκλα, ο τύφος, θέριζαν σε καθημερινή βάση και τα θανατικά αυξάνονταν με γεωμετρική πρόοδο, χωρίς πολλές φορές να υπάρχει αντίδοτο και θεραπεία.
Ο άνθρωπος λοιπόν για να αποτρέψει τον αργό θάνατο από τις πανδημίες και να μην αποτελεί είδος υπό εξαφάνιση, έπρεπε να αντιδράσει, να επινοήσει-να εφεύρει καινοτόμες για την εποχή λύσεις, να δημιουργήσει νέες υποδομές για να καταστήσει τις πόλεις βιώσιμες. Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης τον οδήγησε να τα καταφέρει: υλοποιώντας καινοτόμες πολεοδομικές παρεμβάσεις, δημιουργώντας δίκτυα ύδρευσης αποχέτευσης ακόμη και χώρους πρασίνου και κήπους. Αξίζει μια σύντομη ιστορική αναδρομή.

Οι αλλαγές λόγω πανδημίας στις
μεγαλουπόλεις του 19ου αιώνα
4 Νέα Υόρκη, 1850
Στην αποδεκατισμένη πόλη από τη χολέρα, σχεδιάζεται το πρώτο αμερικανικό δημόσιο πάρκο το Central Park. Επίσης απομακρύνονται 20.000 χοίροι, και κατασκευάζεται αποχετευτικό δίκτυο 40 μιλίων.
4 Παρίσι, 1853
O Ναπολέων Γ΄ κατασκευάζει και αυτός με τη σειρά του αποχετευτικό δίκτυο, προχωρά σε κατεδαφίσεις παλαιών κτιρίων και σε πολεοδομικές παρεμβάσεις μην διστάζοντας να ισοπεδώσει γειτονιές και να μετατρέψει τους βρώμικους στενούς δρόμους σε μια ευάερη πόλη, με αυτοκρατορικούς περιπάτους και μεγάλα δημόσια πάρκα.
4 Λονδίνο, 1858
Η αποπνικτική δυσωδία του ποταμού Τάμεση και το θλιβερό στατιστικό ρεκόρ να καταγράφονται 500 θάνατοι ανά 250 μέτρα, επίσπευσε την κατασκευή ενός τεράστιου αποχετευτικού δικτύου, αλλά και παρεμβάσεων στις όχθες του ποταμού, με πλακόστρωτους πεζόδρομους να καλύπτουν τους βαλτότοπους.
4 Αθήνα – Πειραιάς, 1854
Η ασιατική χολέρα στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου χτυπάει ανελέητα: 3.000 θάνατοι, πανικός, φυγή. Τότε επισκευάζεται το Αδριάνειο υδραγωγείο, ενώ κατασκευάζεται κάτω από τη Σταδίου ο πρώτος παντορροϊκός αγωγός και μέχρι το 1893 η Αθήνα μετράει αποχετευτικό δίκτυο 11,5 χλμ.

Η τηλεργασία αλλάζει
την κατοικία, την εργασία
και την καθημερινότητα
Μέχρι να ξεσπάσει η πανδημία του covid 19 μόλις ένας στους δέκα εργαζόμενους ανά τον κόσμο βρισκόταν σε καθεστώς τηλεργασίας, ενώ σήμερα είναι οι μισοί εργαζόμενοι του πλανήτη. Αυτό πέρα από την υγειονομική προφύλαξη και ασφάλεια για τους εργαζόμενους, έχει μεγάλα οικονομικά πλεονεκτήματα για τις επιχειρήσεις και πιθανολογείται ότι η πλειοψηφία αυτών, θα παραμείνουν σε αυτό το μοντέλο εργασίας και μετά την πανδημία, δρομολογώντας ταυτόχρονα ραγδαίες μεταβολές στους χώρους εργασίας. Δεν θα είναι απαραίτητοι οι αχανείς χώροι γραφείων, με αποτέλεσμα οι επιχειρήσεις συνυπολογίζοντας το λειτουργικό κόστος να μετακινηθούν σε μικρότερους χώρους εκτός κέντρου που τα ενοίκια (ή η αγορά γης) θα είναι πολύ φθηνότερα.
Η κατοικία θα τροποποιηθεί ώστε τα εσωτερικά των σπιτιών να φιλοξενούν και τους «εξόριστους» λόγω τηλεργασίας επαγγελματίες, που θα στήσουν τα “work at home” αυτοσχέδια γραφεία τους. Η απομάκρυνση των γραφείων από τα κέντρα των πόλεων, θα αναστατώσει την αγορά κατοικίας, η οποία με τη σειρά της θα επιφέρει αλλαγές στις μετακινήσεις. Οι μετακινήσεις στα μέχρι πρότινος πολύβουα κέντρα των μητροπόλεων θα μειωθούν δραματικά και από κόμβοι επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, εμπορίου, μεταφορών, εργασίας, κατοικίας και αναψυχής, θα αρχίζουν σταδιακά να ερημώνουν.
Η αλληλουχία των τόπων κατοικίας, των χώρων εργασίας και των μαζικών μετακινήσεων, είναι τόση στενή όπου αναπόφευκτα η πανδημία θα επηρεάσει τις πόλεις που πιθανόν θα εισέλθουν σε φάση μεγάλης αναδιάρθρωσης, με ορίζοντα πολύ μεγαλύτερο από τον ορίζοντα που θα διαρκέσει η πανδημία του covid19.

Οι αλλαγές στους δημόσιους
χώρους, στις υποδομές
και στα δίκτυα των πόλεων
Η φθίνουσα ανάγκη για καθημερινή μετακίνηση από και προς τον χώρο εργασίας, θα έχει ως επακόλουθο την σταδιακή απαξίωση των μεγάλων οδικών αξόνων που συνδέουν την περιφέρεια με τα κέντρα των πόλεων. Τα μεγάλα parking γύρω από τα κέντρα των πόλεων θα μετατραπούν σε έρημες εκτάσεις. Θα δημιουργηθούν μεγαλύτερες ανάγκες για δημόσιους χώρους πρασίνου και αναψυχής στις γειτονιές κατοικίας.
Η μετεγκατάσταση των οικονομικών δραστηριοτήτων από τις πόλεις προς την περιφέρεια θα αλλάξουν και την οικονομική φυσιογνωμία των κέντρων, που θα διατηρήσουν τον πολιτισμό και τουρισμό και θα αποκτήσουν περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα. Οι τιμές, κυρίως των επαγγελματικών ακινήτων θα πέσουν και θα ανεβούν στην περιφέρεια των πόλεων, σε γειτνίαση με αυτοκινητόδρομους και πλεονεκτικές γειτονιές κατοικίας.
«Η κατοικία των μεσαίων στρωμάτων θα αλλάξει πρότυπα καθώς θα συμπεριλάβει και χώρο εργασίας. Θα δημιουργηθεί εντονότερος κοινωνικός διαχωρισμός μεταξύ των χειρωνακτικά εργαζομένων και εκείνων που θα μπορούν να εργάζονται μέσω υπολογιστή από το σπίτι. Θα ωφεληθούν οι αγροτικοί οικισμοί, που ενδεχόμενα να επιλεγούν ως τόπος εργασίας από απόσταση και κατοικίας, ενώ η δυνατότητα να έχει κανείς έναν κήπο, να καλλιεργεί λαχανικά, θα αλλάξει όλο το μοντέλο καθημερινότητας και ζωής, σε ένα περιβάλλον πολύ λιγότερο αστικό και με χαμηλότερη πυκνότητα», όπως επισημαίνουν ειδικοί επιστήμονες.

Η σημασία του δημόσιου χώρου και των αναπλάσεων
Στην εποχή της καραντίνας και του lockdown, βεβαιώνουμε αλλιώς την ύπαρξή μας και την κοινωνικοποίηση μας μέσα στις τσιμεντουπόλεις, «δραπετεύοντας» από τα κατώφλια των διαμερισμάτων μας, ίσως περισσότερο ή ακόμη και για διαφορετικούς λόγους από πριν: για περπάτημα, για ποδήλατο, για επανασύνδεση με τη φύση. Πόλεις που προαναφέραμε όπως η Νέα Υόρκη το Παρίσι, η Αθήνα αλλά και επαρχιακές πόλεις της Ελλάδας αναδεικνύουν ποδηλατοδρόμους, πεζόδρομους, περιπάτους, μεταμορφώνουν ανενεργούς χώρους σε drive-in κινηματογράφους, απαγορεύουν στα οχήματα την διέλευση για κάποιες ώρες της ημέρας ή κάποιες ημέρες της εβδομάδας σε συγκεκριμένες οδούς, ενθαρρύνοντας (λόγω κλειστών γυμναστηρίων) την άσκηση στην ύπαιθρο.
Η πρόσφατη εμπειρία μας από την πανδημία του covid19 έδειξε ότι η συσχέτιση του ιού με τις πόλεις δεν αφορά μόνο τον αριθμό και την έκταση των δημόσιων υπαίθριων χώρων, αλλά και την ελκυστικότητά τους. Στην περίοδο του lockdown υπήρξε συνωστισμός περιπατητών και αθλούμενων σε συγκεκριμένους ελκυστικούς δημόσιους υπαίθριους χώρους των πόλεων και περιορισμένη χρήση άλλων, όχι τόσο δημοφιλών δημόσιων χώρων. Πιο συγκεκριμένα ανά την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της πρώτης καραντίνας συνωστισμός παρατηρήθηκε στο παραλιακό πάρκο στο Φάληρο Αττικής, στην παραλία της Θεσσαλονίκης, της Πάτρας αλλά και στο δικό μας παραλίμνιο μέτωπο στα Ιωάννινα που είχε ως συνέπεια την απαγόρευση χρήσης αυτών των δημοφιλών χώρων.
«Οι αυξημένες ανάγκες χρήσης του δημόσιου χώρου από τους πολίτες στην περίοδο των lockdown, επισπεύδουν τις ούτως ή άλλως αναγκαίες αναπλάσεις των πόλεων μας και ιδιαίτερα τη δημιουργία εκτεταμένων και ελκυστικών δικτύων πράσινων και μπλε υποδομών, δηλαδή ενός συνεχούς συστήματος πράσινων διαδρομών σε συνδυασμό με υδάτινες επιφάνειες, που θα διατρέχει τον αστικό ιστό», υπογραμμίζουν έγκριτοι πολεοδόμοι. Η διαπίστωση ότι οι πολίτες ελκύονται από τη σχέση πόλης και νερού, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρέπει να ενσωματώσουμε παραθαλάσσιες και παρόχθιες διαδρομές, να διαμορφώσουμε τεχνητά κανάλια, σιντριβάνια, μέσα στους κοινόχρηστους χώρους πρασίνου, στα κέντρα των πόλεων, αλλά και στις γειτονιές. Στην πόλη των Ιωαννίνων αρκεί να ξεκινήσουμε από τα αυτονόητα: την ανάπλαση της κεντρικής πλατείας Πύρρου και του παραλίμνιου μετώπου, για τα οποία υπάρχουν έτοιμες μελέτες.

Έξυπνες πόλεις
και Τοπική Αυτοδιοίκηση
«Οι ευφυείς πόλεις είναι περισσότερο ανθεκτικές σε περίπτωση πανδημίας, σεισμού, τσουνάμι, πυρκαγιάς, ακραίων καιρικών φαινομένων», υποστηρίζουν οι ειδικοί. Η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στις υπηρεσίες του κράτους και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ενισχύουν την αστική ανθεκτικότητα έναντι των έκτακτων αναγκών. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αποτελούν, τα SMS για να μας επιτραπεί η μετακίνηση, οι ειδοποιήσεις στα smartphones από την πολιτική προστασία, αλλά και η ηλεκτρονική εκπαίδευση από απόσταση σε όλες τις βαθμίδες.
Κάτι ανάλογο θα μπορούσε να υλοποιηθεί και όταν ξεμπερδέψουμε με την πανδημία. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση θα μπορούσε σε μόνιμη βάση να χρησιμοποιεί ηλεκτρονικές πλατφόρμες για επαγγελματική κατάρτιση των πολιτών και προγράμματα διά βίου μάθησης και να δημιουργήσει ειδικές πλατφόρμες, ώστε να παρέχει στους πολίτες τη δυνατότητα να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων.
Σύμφωνα με έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ήταν μαζική η χρήση των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση, τις επιχειρήσεις, τη δημόσια διοίκηση, την έρευνα, τις κοινωνικές επαφές, αλλά και της τεχνητής νοημοσύνης στην τηλεϊατρική, την ιατρική διάγνωση, τις επιδημιολογικές μελέτες και την κλινική διαχείριση των ασθενών.

Πόλεις για την παγκόσμια υγεία
Ένα χρόνο μετά το ξέσπασμα της πανδημίας, προκύπτει το ερώτημα πώς έχουν διαχειριστεί μέχρι σήμερα οι πόλεις την κρίση. Σε τι είδους παρεμβάσεις προέβησαν οι τοπικές και περιφερειακές αρχές; Αξίζει να ρίξει κανείς μια ματιά, στην πλατφόρμα Cities for global health (https://www.citiesforglobalhealth.org/) όπου παρουσιάζονται 643 δράσεις από 101 πόλεις 34 χωρών που αφορούν μικρές ρυθμιστικές παρεμβάσεις στο πλαίσιο της υπάρχουσας υποδομής. «Η πλειονότητα των δράσεων, αφορούν τις μετακινήσεις που ρυθμίζουν το θέμα της πυκνότητας στις δημόσιες συγκοινωνίες, τη χρήση μάσκας, τον καλό αερισμό των οχημάτων, τον συχνό καθαρισμό τους, την κυκλοφορία στους δρόμους, την εκ περιτροπής μετακίνηση σε ζώνες περιοχών, δίνουν αυξημένη δυνατότητα χρήσης ποδηλάτου, σκούτερ, οτιδήποτε υποκαθιστά τη μαζική μετακίνηση με τραμ, λεωφορεία, μετρό, διευκολύνουν τις συναλλαγές με κάρτα. Υπάρχει μια προσπάθεια για μεγαλύτερη αυτάρκεια, για μια στροφή στη μεταποίηση παρά στις υπηρεσίες. Σήμερα, σε σχέση με την πανδημία, οι περισσότερες παρεμβάσεις έχουν να κάνουν με αλλαγές στη συμπεριφορά μέσα στις πόλεις. Περισσότερο ευέλικτες είναι οι συμπεριφορές των ανθρώπων. Η ανθρώπινη ευφυΐα έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται στα δεδομένα και να βρίσκει λύσεις δίνοντας νέα χρήση στις υλικές υποδομές», υπογραμμίζουν ειδικοί επιστήμονες.

Σχεδιάζοντας τις πόλεις του μέλλοντος
Οι πόλεις εξελίχθηκαν ανά τους αιώνες, δείχνοντας προσαρμοστικότητα στους κινδύνους αλλά και τις απαιτήσεις κάθε εποχής. Η αρχιτεκτονική, η πολεοδομία, τα δίκτυα κοινής ωφέλειας, τα μέσα μεταφοράς προσπάθησαν να απαντήσουν στις ανάγκες των ανθρώπων της κάθε χρονικής περιόδου.
Ο Le Corbusier και το κίνημα του μοντερνισμού, ενστερνιζόταν τη φιλοσοφία ότι τα πολεοδομικά σχέδια διασφαλίζουν τη «σωματική και ηθική υγεία», ότι οφείλουν να προσφέρουν στους εργαζομένους των πόλεων ευάερα και ευήλια χαμηλού κόστους διαμερίσματα, με παράθυρα χωρίς διακοσμητικά στοιχεία που συγκρατούν σκόνη, με μπαλκόνια και κοινόχρηστους χώρους πρασίνου.
Ο Elon Musk σήμερα οραματίζεται την κατασκευή ενός δικτύου υπόγειων τούνελ κάτω από τις πόλεις. Μια από τις εταιρίες του η Boring Company («Βαρετή Εταιρεία») έχει στόχο την δημιουργία εντυπωσιακών υπόγειων τούνελ στα οποία θα κινούνται αυτοκίνητα με μεγάλες ταχύτητες. Σύμφωνα με το σχέδιο της εταιρείας στους (κανονικούς) δρόμους των πόλεων θα υπάρχουν συγκεκριμένα σημεία στα οποία θα πηγαίνει και θα σταματά ένα αυτοκίνητο. Τα σημεία αυτά θα είναι στην πραγματικότητα ασανσέρ τα οποία θα κατεβάζουν τα οχήματα μέσα σε ένα τούνελ. Το αυτοκίνητο θα τοποθετείται σε ένα ειδικό ηλεκτρικό πατίνι το οποίο θα μεταφέρει το όχημα με ταχύτητα 200 χλμ/ώρα μέσα από τα τούνελ στον προορισμό του. Τα αποκαλυπτήρια του πρώτου συγκοινωνιακού τούνελ που κατασκεύασε η εταιρία στο Λος Άντζελες, έγιναν πρόσφατα. Η σήραγγα έχει προς το παρόν μήκος μόλις 1,6 χλμ. αλλά στα σχέδια είναι η επέκτασή της, για την επίλυση του τεράστιου προβλήματος κυκλοφοριακής συμφόρησης που αντιμετωπίζει η αμερικανική μεγαλούπολη.
Μπορεί το όραμα του «διαστημικού» Elon Mask για τις πόλεις του μέλλοντος να φαντάζει φουτουριστικό και «εξωπραγματικό» με τα μέχρι τώρα δεδομένα, ωστόσο δεν είναι λίγοι αυτοί που εκτιμούν ότι η τρέχουσα πανδημία, δεν θα είναι η τελευταία και σχεδιάζονται επιχειρηματικά project σε προάστια για ζωή και εργασία χωρίς μεγάλες μετακινήσεις, αλλά και αστικές νησίδες όπου όλα (εργασία, σχολεία, καταστήματα, καφενεία, εστιατόρια, υπηρεσίες υγείας, πάρκα) θα βρίσκονται σε αποστάσεις (έως 800 μ.) που θα καλύπτονται χωρίς να είναι αναγκαία η χρήση οχήματος. Ακόμη, προβλέπονται χώροι που θα μετατρέπονται εύκολα σε νοσοκομεία, αισθητήρες ανίχνευσης ιικών φορτίων, αναδυόμενοι σταθμοί πλύσης χεριών, πολλαπλοί ανελκυστήρες και σκάλες σε δημόσια κτίρια. Αστική γεωργία, ώστε να εξασφαλίζεται στοιχειώδης αυτάρκεια σε τρόφιμα και διαμερίσματα με κυρίαρχα στοιχεία το φως και τον αέρα.
**
Σε όσους όλα αυτά φαίνονται σενάρια επιστημονικής φαντασίας, ας αναλογιστούν τις ζωές μας μόλις ένα χρόνο πριν. Κανείς μας ούτε ο πιο απαισιόδοξος δεν θα πίστευε ότι το 2020 θα ήταν μια τόσο δυστοπική χρονιά, με την πανδημία του covid19 να κυριεύει τον πλανήτη γη. Είναι ανάγκη τόσο σε τοπική κλίμακα (στις πόλεις μας) όσο και σε παγκόσμια κλίμακα, να κάνουμε «ένα άλμα μεγαλύτερο από τη φθορά». Μην ξεχνάμε άλλωστε τα λόγια Βρετανού φυσιοδίφη Κάρολου Δαρβίνου: «Δεν είναι τα πιο δυνατά είδη που επιβιώνουν ή τα πιο έξυπνα αλλά αυτά που ανταποκρίνονται καλύτερα στις αλλαγές».

* Ο Πέτρος Ι. Μπούγιας είναι Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός-Μελετητής (Α.Π.Θ) - Μsc “Περιβάλλον & Ανάπτυξη» (Ε.Μ.Π)