Ένας δύσκολος χειμώνας στην ακριτική Πωγωνιανή...

- Γράφει ο ΚΩΝ/ΝΟΣ ΧΡ. ΚΩΣΤΟΥΛΑΣ

Ο φετινός χειμώνας τον Γενάρη με αυτά τα ακραία φαινόμενα, με τις έντονες χιονοπτώσεις, αποκλεισμούς, οι πολύ χαμηλές θερμοκρασίες και όσες δυσκολίες και ταλαιπωρίες μας έφεραν στο σπίτι, με φωνή και εικόνα τα μέσα ενημέρωσης, ιδίως οι εικόνες, μας γύρισαν πολλά χρόνια πίσω. Από τις καταγραφές μου του Πωγωνίου, ξεχώρισα μερικά γεγονότα από παρόμοια φαινόμενα περασμένων χρόνων, έτσι σαν επίκαιρη αναδρομή

***
Ένα χειμώνα, θαρρώ πως ήταν το 1942 ή 1943,σε πολύ χιόνι, στην Πωγωνιανή. Σκέπασε τα πάντα και η επικοινωνία των ανθρώπων ήταν δύσκολη, και το φτυάρι ήταν μόνιμα πίσω από την πόρτα και δούλευε ασταμάτητα για να είναι τα σοκάκια ανοιχτά, αλλά κυρίως οι προσβάσεις προς τις καλύβες με τη χορτονομή και το κλαδί για τα ζωντανά που είχαμε στα κατώγια των σπιτιών.
Σαν θέαμα ήταν ωραίο, αλλά σαν γεγονός έκανε δύσκολη τη ζωή. Για μας τα παιδιά που δεν είχαμε σταματημό για παιχνίδι, ο χιονοπόλεμος μας έδινε ζωή και ήταν μια χαρούμενη διασκέδαση.
Κάποιες μέρες γλύκανε ο καιρός και στο υπερκείμενο βουνό Μπόζοβο είχε καθίσει ένα σύννεφο μέχρι τη μέση στα δέντρα. Κάποια στιγμή, και ενώ περπατούσα στο δρόμο, ακούω μια δυνατή βοή από το βουνό και στρεφόμενος προς τα εκεί βλέπω να ξεχύνεται μέσα από το λευκό σύννεφο ένας, καφέ χρώματος, τεράστιος όγκος, χιονιού και χωμάτων, και να κατεβαίνει την πλαγιά του βουνού, κουβαλώντας ξύλα ακόμη και ολόκληρα δέντρα που παρέσυρε με ορμή.
Ήταν μια χιονοστιβάδα που συχνά βλέπαμε σε μικρούς σχηματισμούς, αλλά σε τέτοια έκταση πρώτη φορά αντίκριζα. Και πρώτη φορά έβλεπα σε «ζωντανή» μετάδοση ένα τόσο μεγάλο φαινόμενο.
Σε όλες τις λακκιές του βουνού είχαν γίνει τέτοιες χιονοστιβάδες, μία μάλιστα έφθασε περίπου διακόσια μέτρα πάνω από το Πανωπήγαδο του χωριού, με ένα μέτωπο χιονιού ύψους μέχρι δέκα μέτρων..
Τότε άκουσα κάποιους ηλικιωμένους να ονομάζουν το φαινόμενο «Χιονοκλασιά». «Είχαμε χιονοκλασιά στο βουνό». Και τότε θυμήθηκα μια πλάκα που ήταν, και μένει ακόμη εντοιχισμένη στο Δημοτικό σχολείο του χωριού μας που γράφει:
ΜΑΣΑΛΑ
ΠΡΑΕΙΜΑΓΑΣ
ΜΟΥΡΤΑΖΑΤΑΟΥΤΙΣ
1891 IΟΥΝΙΟΥ: 9
1891 ΓΕΝΑΡΙΟΥ 8: ΧΑΛΑΣ
ΜΟΣ ΤΟΥ ΜΑΧΑΛΑ ΑΠΟ
ΤΟ ΧΙΟΝΙ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ
ΣΠΙΤΙΑ: 19 : ΑΝΘΡΟΠΙ 66
Είναι μια ιστορική καταγραφή από το 1891, που μια άλλη χιονοκλασιά έκανε τη ζημιά που καταγράφεται στην πλάκα με καταστροφή 19 σπιτιών και θάνατο 66 ανθρώπων..
Η πλάκα αυτή βρέθηκε αργότερα σε κάποιο ερειπωμένο τουρκικό σπίτι και την εντοίχισε στον τοίχο του σχολείου ο δάσκαλος και διασώζεται μέχρι σήμερα και θυμίζει το γεγονός. Δεν γνωρίζω ποια από τις λέξεις «χιονοστιβάδα» και «χιονοκλασιά», είναι αρχαιότερη. Και οι δυό είναι καθαρά ελληνικές.
Ούτε ερμηνεύω τη λέξη «χιονοκλασιά», αλλά νομίζω δεν θα είμαι μακριά αν η «χιονοκλασιά» είναι μια λέξη κοντά στο σπάσιμο (την κλάση) του χιονιού. Κάποιος γέρος μου είπε: «πως λέμε αρτοκλασία»! Οι γλωσσολόγοι έχουν τον λόγο. Κι εγώ προστρέχω στον Βοστινιώτη φιλόλογο Κώστα Τσιλιμαντό, φίλο και μαθητή και καθηγητή και αυτόν του Γυμνασίου Πωγωνιανής, στο βιβλίο του «Πωγωνίσιος Λόγος» και μεταφέρω τη δική του γραφή:
Χιονοκλασιά η: τετρασύλ,<χιονοκλασία, εξασύλ.<χιών-όνος + -κλασία<κλάσις<κλάω-κλω(=κόβω, σπάω, πρβλ. αρτοκλασία), χιόνι που αποκόβεται από τον κυρίως όγκο, κατολίσθηση του χιονιού, χιονοστιβάδα.
Έτσι η νέα χιονοκλασιά έγινε αφορμή να ξαναθυμηθούν στο χωριό οι παλιότεροι, αυτό το ιστορικό και τραγικό γεγονός που διασώζεται στην πλάκα, και ίσως από αυτή την αιτία να έμεινε σαν άγραφη παράδοση του χωριού η απαγόρευση ξύλευσης των κατοίκων από τα δέντρα του βουνού και οποιαδήποτε υλοτομία ή ακόμη και κλάδευση.
Και είναι πράγματι το δάσος του βουνού ένα από τα ωραιότερα δάση της περιοχής, αυτοαναπτύχθηκε χωρίς «μελέτες δασολόγων» και χωρίς «αναπτυξιακά προγράμματα», με μια ποικιλότητα ειδών αντιπροσωπευτική της γενικής δασοκάλυψης του Πωγωνίου, αλλά και ένα φυσικό εκτροφείο άγριων ζώων και πουλιών. Έτσι προστατευόμενο από την παράδοση, γλύτωσε από τις βάναυσες υλοτομίες, και θα μπορούσε, χωρίς μεγάλη περίσκεψη και «μελέτη» να ανακηρυχθεί ένα «μνημείο της φύσης. «Ένα αισθητικό δάσος», από τις συνηθισμένες εκφράσεις των περιβαλλοντικών και οικολογικών κινημάτων!
Η χιονοκλασιά αυτή που είδα, τη στιγμή που κατέβαινε από το βουνό με θόρυβο και βοή, μαζί και μερικές άλλες στις λακκιές του βουνού, κατέβασε και πολλά ξύλα, τα οποία τεμάχιζαν και μετέφεραν στα σπίτια τους πολλοί κάτοικοι, κυρίως από τον μαχαλά που ήταν στο πλάϊ του βουνού. Για αρκετές μέρες η ξύλευση αυτή συνεχίστηκε και όσο έλιωνε το χιόνι ελευθέρωνε τα ξύλα που είχε παρασύρει η χιονοκλασιά.
Κουβάλησα κι εγώ, 11 χρονών τότε, στις επόμενες μέρες μερικά ξύλα που περίσσευαν από τους μεγάλους για να μου μείνει μια ανάμνηση, και του γεγονότος της χιονοκλασιάς, και της καταστροφής του δάσους, αλλά περισσότερο η μεγάλη σωματική προσπάθεια και η κόπωση μέσα στα χιόνια.
Πολλές φορές αναλογίζομαι αν άξιζε τόσος κόπος για μερικά ξύλα. Μικρά έπαθλα της καθημερινότητας, που μας γέμιζαν σαν κάποιες κατακτήσεις του αγώνα στη ζωή της οικογένειας εκείνης της εποχής.
Αυτή η χιονοκλασιά, με το τόσο τραγικό αποτέλεσμα, καταγράφηκε σε εκκλησιαστικό βιβλίο, από κάποιον ταπεινό ιερέα που συνήθιζε να γεμίζει τα περιθώρια των βιβλίων με την επικαιρότητα, αυτά που αποτελούν την άγνωστη ιστορία του τόπου μας.
Σε μηναίο Ιανουαρίου της Εκκλησίας του Δολού, στο τέλος υπάρχει η ακόλουθη ενθύμηση: «το 1891 ιανουαρίου 2 μέγας χιμόνας άρχεψε από τις 2 του μηνός ος τις 8 ακατάπαυστα εχιόνιζε έκαμε 9 πιθαμές χιόνι, στις 8 ξημερόνοντας τριτι πρωί κατά τας ορούς 9 έπεσε στη βοστίνα το χιόνι από το βουνό και επλάκωσε υπερ τας 23 οικίας και έηναν νεκροί εις το χόνι υπερ τα 7 ανθρώπους.
1891Γεναριού 24
Ο γράψας Γεώργιος Χαρπαλής Δολόν»
Η ανάμνηση αυτής της καταστροφής στη Βοστίνα (Πωγωνιανή) από τη χιονοστιβάδα (χιονοκλασιά) υπάρχει και στην εντοιχισμένη πλάκα στο παλιό κτίριο του παλιού Δημοτικού Σχολείου του χωριού, που καταγράφω παραπάνω.
Η περίπτωση αυτής της βαρυχειμωνιάς του 1891, που συνέβη στη Βοστίνα με την ενθύμησή της και αναφερόμενη και καταγραμμένη ως χιονοκλασιά, ήταν μέσα σε ένα εκτεταμένο ακραίο καιρικό φαινόμενο που κάλυψε και τα Γιάννενα. Στο αρχείο του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, έδρα Μετεωρολογίας, αναγράφεται: «δριμύς χειμώνας, παγωνιά, βόρειοι άνεμοι περιοχή Ιωαννίνων, διάρκεια Ιανουάριος - Φεβρουάριος. (πηγή, Σ. Λάμπρος 1913».
Μία ακόμη καταγραφή για μεγάλη θεομηνία και πολύ χιόνι βρέθηκε στο μηναίο Φεβρουαρίου στην εκκλησία του Δολού:
«Από τις 9 Ιανουαρίου του έτους 1907 ήρχεστε να πίπτη ακαταπαύστως μέχρι 1 Φεβρουαρίου και έχομε υπέρ τας είκοσι πιθαμάς χιόνια και δριμύτατον ψύχος το οποίον κατέκλεισεν ημάς εντός των οικιών. Και διερχόμεθα την ημέραν εν ……καταστάσει.
Εγώ ο Χαρίλαος Ζωίδης γράφω».
***
Σήμερα με τα μέσα επικοινωνίας και τη δορυφορική παρακολούθηση των καιρικών φαινομένων, η ενημέρωση είναι άμεση, υπερβολικά λεπτομερής, πολλές φορές τρομακτική και ανησυχητική. Όπωσδήποτε όμως η πληροφόρηση για επερχόμενη κακοκαιρία, δίνει την δυνατότητα λήψης κάποιων μέτρων.
Δεν διασώθηκε, στην τελευταία ενθύμηση στη φράση μια λέξη για την κατάσταση των ανθρώπων πώς διέρχονται την ημέραν «κεκλεισμένοι εντός των οικιών, εν (ποία) …. καταστάσει», για να την συγκρίνουμε με όσα μας περιγράφουν οι σύγχρονοι ρεπόρτερς!
Αυτές οι παλιές καταγραφές στα περιθώρια των εκκλησιαστικών βιβλίων από τους αφανείς «δημοσιογράφους του Γένους», διασώζουν την καταγραφή των φαινομένων και γενικότερα την ιστορία μας, η οποία με την ζώσα παράδοση συνθέτουν και συμπληρώνουν την άγραφη ιστορία του τόπου ή αλλοιώς τις σκοτεινές περιόδους της ιστορίας. Η χιονοκλασιά της Πωγωνιανής, της παλιάς Βοστίνας, διασώθηκε έτσι με αυτές τις ενθυμήσεις.
Είναι πληροφορίες οι οποίες μας προσγειώνουν στην πραγματική διάσταση των φαινομένων, που δεν είναι πρωτοφανή, και επανέρχονται με φυσικούς κύκλους εποχών και αιώνων που ακόμα ερευνώνται και μελετώνται από τους επιστήμονες.